کتاب « المراقبات » یا « اعمال السنة » تالیف عالم عامل فقیه اصولی عارف اخلاقی حاج میرزا جواد آقا فرزند میرزا شفیع ملکی تبریزی قدس الله سره الشریف، است. آقای ابراهیم محدث بندرریگی این کتاب را به زبان فارسی ترجمه کرده است.
موضوع اصلی کتاب اصلاح باطن و ظاهر سالک است، که مهمترین راه این اصلاح مراقبت نمودن از روزهایی است که در اصلاح اخلاقی و لسان شرع مخصوص و منصوص است، و بجا آوردن اعمالی است، که از نظر شرع و اخلاق سالک را به فضایل اخلاقی و کمالات انسانی نائل میگرداند و او را به اخلاق الهی متخلق میگرداند که «تخلقوا باخلاق الله و تحلوا بصفات الله».مؤلف بزرگوار در این زمینه در کتاب مراقبات مینگارد: «و بطور یقین بدان که تو بر اصلاح ظاهر قادر نیستی مگر از طریق اصلاح باطن زیرا اعمال سالک از قلب جاری و صادر میشود و قلب صالح جز عمل صالح ره آوردی ندارد و قلب فاسد جز فساد تراوشی ندارد. پس عمده و مهمترین کار اصلاح قلب و دل است که آن از خواطر و ملکات گذشته متاثر میشود و خواطر از آنچه که حواس حس میکنند نشات میگیرد، پس کسی که قدرت حفظ و کنترل و اصلاح اندیشه و خصلت و دل را ندارد، علاجی جز توسل به باب لطف و کرم خدای لطیف و کریم ندارد».
مؤلف بزرگوار هدف از تالیف این کتاب را چنین مینویسد: «این جمله برای غرض ما از این کتاب کافی است، که آن عبارت است از اشاره به شرایط، و مهم در این مساله آن است که سالک آخرین تلاش و کوشش خود را برای تصحیح شرایط باطنی اصلاح اخلاق بنماید.و آن عبارت است از ایمان حقیقی داشتن به این که ضار و نافع حق تعالی است، و ایمان به عنایت خداوند متعال داشته باشد و بداند که خدا خیر محض و باقی سرمدی است، و هیچ خیری در هستی نیست مگر به ولایت و قرب و ملاقات حق تعالی، و خواستههای را در این منحصر کند یا به اینها برگرداند.حتی مؤمن از نعمتهای الهی لذت نمیبرد مگر از آن جهت که آنها از خداست، در این صورت نفس و عقل و روح سالک به دنیا توجه نمیکند و به حمد و ستایش حق تعالی میپردازد. این حال جز برای اوحدی از اهل معرفت دوام ندارد.»
این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و دوازده فصل به ازاء دوازده ماه سال و یک خاتمه است که معرفی فصول و ابواب آن بطور مختصر به شرح زیر است:
مقدمه؛ در بیان تامل در نعمتهای دنیوی و اخروی، و توجه به مغفرت الهی، و اصلاح قلب و تسلیم امر الهی و نوحه گری بر اعضاء و مناجات با حق تعالی.
۱. فصل اول: در بیان مراقبتهای ماه محرم الحرام ، و یادآوری مصائب امام حسین علیهالسّلام و اعمال دهه اول، و تاثیر مراقبتها و تعظیم شعائر الله .
۲. فصل دوم: در بیان مراقبتهای ماه صفر الخیر، و زیارت اربعین ، و حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم ، و امام حسن علیه السلام.
۳. فصل سوم: در بیان مراقبتهای ماه ربیع الاول ، و ولادت حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم ، و وفات امام حسن عسکری ، و خلافت امام عصر عجل الله تعالی فرجه، و ازدواج حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم با خدیجه سلاماللهعلیهم ، و اسامی حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم ، و زیارت مولود و مراسم عید و آداب آن، و توسل به صاحبان روز عید .
۴. فصل چهارم: در بیان مراقبتهای ماه ربیع الثانی ، و ولادت حضرت امام حسن عسکری علیه السلام.
۵. فصل پنجم: در بیان مراقبتهای ماه جمادی الاولی ، و ولادت امام سجاد علیه السلام.
۶. فصل ششم: در بیان مراقبتهای ماه جمادی الآخر ، و وفات حضرت فاطمه علیهاالسلام و فضایل ایشان.
۷. فصل هفتم: در بیان مراقبتهای ماه رجب الحرام، و ندای فرشتهای بنام داعی و جواب آن به زبان حال، و مناجات ، و معنای ماه حرام ، و اعمال شب اول، و تلاش در راستی گفتار در مناجات و دعاها، و شب رغائب و اعمال آن، و فضیلت روزه در ماه رجب، و صدقه بجای روزه.تلاش در اخلاص نیت ، و نکات دقیقی در شناخت اخلاص، و تحصیل حقیقت اخلاص با تامل و تفکر، و ترس از آبرو ریزی ریا هنگام عرض اعمال به حضور حق تعالی، و نماز سلمان ، و دعا در تعقیب هر نماز، و رجاء حقیقی، و ولادت حضرت امیرالمومنین علیه السلام، و امر عالم قبل از بعثت حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم ، و اهتمام حضرت امیرالمؤمنین علیهالسّلام به اعتلای کلمه اسلام ، و اهم شرایط دعا، و اعمال عید مبعث ، و نعمت بعثت و اختلاف مردم در قبول آن.
۸. فصل هشتم: در بیان مراقبتهای ماه شعبان المعظم، و مناجات شعبانیه ، و فضیلت روزه آن، و ولادت امام حسین علیه السلام، و نیمه شعبان ، و ولادت حضرت حجت عجل الله تعالی فرجه، و فضیلت شب نیمه شعبان ، و تذکر به ضعف ایمان، و توسل به امام زمان عجل الله تعالی فرجه، و فضیلت دعای کمیل ، و محاسبت نفس ، و طلب رحمت از صاحب آن روز، و اعمال آخر شعبان.
۹. فصل نهم: در بیان مراقبتهای ماه رمضان المبارک، و فضایل و فواید گرسنگی، و مراتب روزه ، و اقسام روزه داران، و اختلاف حالات پیامبران علیهم السلام، و اقسام روزه داران از جهت خوردن و نوشیدن ایشان، و خطبه حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم در ماه رمضان، و توسعه رحمت الهی در این ماه، و لطافت مضامین دعاهایی که از معصومین علیهمالسّلام وارد شده.حقیقت قرآن و تدبر در قرائت آن، و تفکر در احوال پیامبران علیهالسّلام ، و آثار قرآن در قلب هنگام تدبر در آن، و راز مستجاب نشدن دعای برگزیدگان، و حسن ظن به حق تعالی، و شرایط دعا و سایر اسباب اجابت، و شرایط دعا و صلوات بر نبی صلیاللهعلیهوآلهوسلّم و آل او علیهالسّلام و سایر اسباب اجابت. ادخال سرور در قلب مؤمن ، و بالا بردن دستها هنگام دعا و انواع آن و سجده کردن برای تقرب جستن به خداوند، و دو امر مجرب در تاثیر حال سالک، و فضیلت انگشتر ، و اختیار اوقات و اماکن شریف برای دعا، و تلاش در دعا و تحصیل حال رقت و گریه ، و اقسام دعا کنندگان، و طلب شفاعت از صاحب هر روز ، و دعاهای مخصوصه و غسلهای وارده، و افطار و اقسام آن، و اهتمام برای درک شب قدر .مراقبت در امر امامت و موعظه و تحصیل اخلاص در آنها، و تذکر به وعاظ در کیفیت موعظه، و فضیلت شب قدر، و آمادگی برای این شب مانند آمادگی برای حضور سلطان است، و محافظت قلب از اشتغال به غیر خدا، و مناجات با خدا، و اعمال شب قدر، و دعای شب بیست و هفتم.
[۲] : در بیان مراقبت از اعمال شب آخر ماه رمضان ، و رفتار امام سجاد علیهالسّلام با زیر دستانش، و محاسبه اعمال تمام ماه، و خدا حافظی با ماه رمضان ، و اظهار ندامت از کوتاهی کردن در اداء حقوق ماه رمضان.
[۳] : در بیان مراقبت شب عید فطر ، و فضیلت آن، و اقسام روزه دارانی که وارد در عید فطر میشوند، و اعمال مخصوص شب عید فطر، و صلوات وارد شده در شب عید فطر، و اخراج فطریه و احکام آن.
۱۰. فصل دهم: در بیان مراقبتهای ماه شوال ، و اعمال روز عید و خروج برای نماز عید ، و آداب مجلس سلاطین دین، و متذکر شدن به حال امام عصر عجل الله تعالی فرجه، و مناجات با ایشان، و اظهار اشتیاق برای زیارت ایشان، و این که تشریع نماز عید برای بخشش پاداش است، و مراقبت روز عید و قرائت دعاهای آن، و بیان ماه شوال و اعمال آن.
۱۱. فصل یازدهم: در بیان مراقبتهای ماه ذی قعدة الحرام، و روزه آن، و عمل شب نیمه آن، و روز دحو الارض و شرافت آن، و نعمتهای الهی در ظاهر و باطن انسان، و شان کعبه حقیقی، و اسرار اعمال و مناسک حج و این که آنها در تخلیه و تحلیه مؤثرند، و تلاش در تحصیل اخلاص.فراهم کردن سفر حج و برگرفتن توشه سفر، و رعایت رفیق و راهنما و امیر حاج، و قصد حج واقعی در مناسک حج ظاهری، و آداب زیارت حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم ، و تحصیل حضور قلب هنگام زیارت او، و توقف در مقابل ضریح مقدس او، و امیدواری از حضرت او و آنچه که در خطاب به حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم میگوید، و امیدواری از عفو و کرم و فضل او و زیارت امامان قبرستان بقیع .
۱۲. فصل دوازدهم: در بیان مراقبتهای ماه ذی حجة الحرام، و فضیلت دهه اول آن، و دعاهای پنجگانه که به حضرت عیسی علیهالسّلام هدیه شده، و تکیه بر خدا نمودن، و ریشه امید و آرزو، و اعمالی که در دهه اول وارد شده، و اعمال شب و روز عرفه ، و زیارت امام حسین علیه السلام، و معانی تنزیه و تسبیح ، و دعا نمودن برای برادران ایمانی در غیاب ایشان و ایثار بر ایشان، و احتراز از دعای دروغین.اعمال شب و روز عید قربان و آداب رفتن به نماز عید، در فضیلت و شرافت روز عید غدیر بر سایر روزها، در معنای ولایت و حقیقت آن و بیان زیارت جامعه ، و این که فضایل امام علی علیهالسّلام قابل شمارش نیست، و تصریح به ولایت امام علی علیهالسّلام در صحیفههای پیامبران ، و شرح روز عید غدیر، و خطبه حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم در مسجد خیف و در روز عید غدیر، و کمین کردن منافقان در عقبه برای کشتن حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم ، و صلوات مخصوص در روز غدیر، و روایات امام رضا علیهالسّلام در فضیلت روز غدیر، و معنی ولایت مطلقه و حقیقت آن، و اعمال روز غدیر.پناه بردن به صاحبان روز از معصومین در پایان روز، و مباهله نصارای نجران، و آمدن نصارای نجران به مدینه ، و خارج شدن حضرت رسول صلیاللهعلیهوآلهوسلّم برای مباهله و ممانعت ایشان از آن، و این که به نص آیه مباهله علی علیهالسّلام نفس و جان نبی صلیاللهعلیهوآلهوسلّم است، و احترام و منزلت روز مباهله در اسلام ، و اعمال روز مباهله، و مناجات با معصومین علیهالسّلام ، و نزول سوره هل اتی در شان اهل بیت علیهم السلام، و خاتمه در نصیحت و تذکر.
خاتمه: در بیان بجا آوردن اعمال به قدر امکان، و اجتناب از غرور، و وظایف بنده در صورت قادر نبودن بر انجام اعمال، و اهتمام در تحصیل اخلاص، و توجه به معانی و باطن عبادت، و واجب بودن تکمیل صورت عبادت نیز، و مناجات مؤلف (قده) با خداوند متعال.
