مسند الرضا علیه‌السلام مجموعه احادیثی است که از امام رضا(ع)، به روایت داوود بن سلیمان غازی (متوفی بعد از 203ق)، به طریق مسند از پیامبر(ص) نقل شده و محل اعتماد و توجه علما بوده و نصوصی از احادیث آن را در کتب و اجازات خود روایت کرده‌اند.
این کتاب، توسط محمدجواد حسینی جلالی، تحقیق و عرضه شده است.
بنا بر نقل محقق در مقدمه، این کتاب، از لحاط متنی و سندی، کتابی غیر از «صحيفة الرضا عليه‌السلام» می‌باشد؛ هرچند که برخی از احادیث این دو کتاب، مشابه یکدیگر است.
ساختار
کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز شده و پس از آن، متن مسند به‌همراه نسخه‌ای از آن به روایت علامه مجلسی آورده شده و در پایان، به تخریج احادیث آن، پرداخته شده است که مجموعا، 40 حدیث را شامل می‌شود.
گزارش محتوا
در بخش اول مقدمه، ابتدا به تعریف لغوی و اصطلاحی «مسند» پرداخته شده و سپس به این نکته اشاره شده است که کتبی که لفظ «مسند» بر آنها اطلاق می‌شود، گاهی مختص به احادیث یک معصوم است که به‌همراه نام همان معصوم ذکر می‌شود، مانند «مسند أميرالمؤمنين(ع)» و «مسند الرضا علیه‌السلام» و گاهی دربردارنده مجموعه‌ای از احادیث جماعتی است که تحت عنوان یا وصف واحدی جمع می‌شوند، مانند «مسند أهل‌البيت(ع)» و «مسند المقلين». در ادامه، به‌ترتیب، مباحث زیر، مطرح گردیده است: ترتیب مسانید، شروع تألیف مسند، فواید مسانید، تعداد مسانید، صحت احادیث مسانید، مراسیل ائمه(ع)، طبقات روات (در این رابطه، شش طبقه ذکر شده است)، راویانی که از امام رضا(ع) روایت کرده‌اند، طریقه رسیدن به مسند حاضر و روش محقق در تحقیق کتاب.
در بخش دوم، ابتدا به گوشه‌هایی از زندگانی امام رضا(ع) در دوران خلافت خلفای عباسی اشاره گردیده و سپس، به شرح حال نویسنده و بررسی وثاقت وی و نیز نسخه‌های موجود از مسند امام رضا(ع) به روایت ابن مهرویه از داوود بن سلیمان و سند نسخه‌ای که در کتاب حاضر، مورد استفاده قرار گرفته، پرداخته شده است. در بررسی سند نسخه کتاب، به شرح حال مختصر هریک از راویان، پرداخته شده است که به‌ترتیب، عبارتند از: شیخ ابوبکر محمد بن فضل بخاری، نورالله بن حمزه خدایادی، سهل برانی، محمد برانی و پدرش، ابراهیم رازی و علی بن مهرویه قزوینی.
بیشتر روایات داوود بن سلیمان را علی بن مهرویه نقل کرده است، اما بنا بر سندهای روایات موجود در منابع روایی شیعه، گاه به‌جای ابن مهرویه راویان دیگری از داوود روایت کرده‌اند. به گفته رافعی قزوینی در «التدوين في أخبار قزوين»، امام رضا(ع) در زمان عبور از قزوین، مدتی در خانه داوود بن سلیمان مخفی شده و داوود همان جا روایاتی از آن حضرت شنیده و در قالب نسخه‌ای گرد آورده است. اهل قزوین این نسخه را که گاه با عنوان «صحیفه» یا «مسند» نیز از آن یاد شده است، از داوود روایت کرده‌اند.
در منابع رجالی اهل سنت داوود را یکی از راویان خاص امام رضا(ع) دانسته‌اند که نسخه‌ای از سخنان وی داشته است. علی بن محمد بن مهرویه قزوینی (متوفی 335ق) شناخته‌ترین راوی این نسخه است که آن را از داوود بن سلیمان روایت کرده است. بنا بر روایتی که عمادالدین طبری آملی در «بشارة المصطفی» آورده، ابن مهرویه این نسخه را در سال 266ق، از داوود سماع کرده است. طوسی کتابی به ابن مهرویه نسبت داده که احتمالاً روایت ابن مهرویه از نسخه داوود بن سلیمان از احادیث امام رضاست. ظاهراً این همان نسخه‌ای است که نجاشی به‌عنوان کتابی از امام رضا(ع) به داوود نسبت داده است، هرچند طریق نجاشی به برادر داوود، ابوحمزة بن سلیمان، می‌رسد. رافعی قزوینی از راویان داوود به‌جز ابن مهرویه از کسانی چون محمد بن علی بن طالب قزوینی و اسماعیل بن عبدالوهاب نام برده است؛ هرچند در منابع موجود، روایتی از آنان نقل نشده است. همچنین بنا بر سندهای روایات موجود در منابع روایی شیعه، گاه به‌جای ابن مهرویه راویان دیگری از داوود روایت کرده‌اند که ظاهراً نام ابن مهرویه از سندها افتاده است؛ از جمله سند روایتی که از طریق علی بن ابراهیم از پدرش ابراهیم بن هاشم قمی از داوود نقل شده است.
از مسند امام رضا(ع) به روایت ابن مهرویه از داوود بن سلیمان، نسخه‌های مختلفی وجود دارد که عبارتند از:
- نسخه بلخی: این نسخه را ابن بابویه از طریق ابوعبدالله حسین بن محمد اشنانی رازی در اختیار داشته و ۱۸۷ روایت از آن را یکجا در «عيون أخبار الرضا» نقل کرده است.
- نسخه بغدادی: ابوحفص عمر بن احمد بن شاهین در ۳۲۳ق، در بغداد و از ابن مهرویه شنیده است و ابن عقده گزیده‌ای از آن را در سه جزء گنجانده است. ظاهرا شیخ مفید و طوسی از همین نسخه یا از منتخب ابن عقده نقل کرده‌اند.
- نسخه بخاری: ابراهیم بن محمد بخاری در نیشابور و بخارا روایت کرده و علامه مجلسی آن را آورده است.
در پایان کتاب، مصادر حدیث «الحسن و الحسين سيدا شباب أهل الجنة» و حدیث «ثقلین»، به‌عنوان ملحق، افزوده شده و پس از آن، مهم‌ترین منابع مورد استفاده در تحقیق و تعلیق، آورده شده است.
