مِفْتاحُ الْفَلاح فی عَمَلِ الْیَوْم و اللّیلَة مِنَ الْواجباتِ وَ الْمُسْتَحَبّات مشهور به مفتاح الفلاح، کتابی به زبان عربی اثر شیخ بهائی، که در سال ۱۰۱۵ق در شش باب درباره ادعیه، اعمال واجب و مستحب و آداب پسندیدهای که یک مسلمان انجام میدهد، نوشته شده است. این کتاب نزد عالمان و دانشمندان شیعه همواره دارای اهمیت فراوان بوده و ترجمهها، شرحها و تعلیقههایی بر آن نوشته شده است.
کلیات
کتاب مفتاح الفلاح که مِفْتاحُ الْفَلاح فی عَمَلِ الْیَوْم و اللّیلَة مِنَ الْواجباتِ وَ الْمُسْتَحَبّات هم خوانده میشود، در ماه صفر ۱۰۱۵ق توسط شیخ بهایی نوشته شده است.
بهاءالدین عاملی مشهور به شیخ بهایی، فقیه، محدث، و ریاضیدان قرن دهم و یازدهم هجری قمری است که ۱۲۳ اثر علمی و ادبی به وی نسبت داده شده است. او بالاترین منصب رسمی دینی یعنی شیخ الاسلامی را در حکومت صفویه بر عهده داشته است. شیخ بهایی نام کتاب خود را مفتاح الفلاح دانسته، اما سید محسن امین آن را «مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة» نامیده و آقا بزرگ تهرانی هم نام آن را «مفتاح الفلاح فی الاعمال و الادعیة الابدیة فی الیوم و اللیلة» ذکر کرده است.
چنانکه شیخ بهایی در کتاب گفته، مفتاح الفلاح در پی درخواست جماعتی نوشته شده که به دنبال آگاهی از اعمال یک مسلمان در ساعات مختلف شبانهروز بودهاند. بر همین اساس، او نمازهای واجب و مستحب، وضو، و طهارت را هم در کتاب خود ذکر کرده است.
روش تألیف
مصنف در لابلای ابواب کتاب بحثهای دقیق علمی و روایی مطرح کرده و به نفی و اثبات نظریههای گوناگون پرداخته است. از جمله، شیخ بهایی در مورد تسبیحات حضرت زهرا(س) بحث مفصلی دارد.
بحثهایی مانند آداب لباس پوشیدن، خوردن و آشامیدن، راه شناختن زوال آفتاب و آداب مسواک را نیز در فصول مختلف و در مناسبتهای گوناگون مطرح کرده است.
شیخ بهایی در هر فصل از کتاب، پس از ذکر چند روایت و مطالب مختلف، شروع به توضیح الفاظ روایات کرده و بعضی مطالب مبهم یا دشوار آن فصل را تبیین نموده است.
محتوا
مفتاح الفلاح دارای یک مقدمه کوتاه درباره سبب تألیف کتاب و معرفی اجمالی هر باب است. مؤلف اعمال شبانهروز را به شش قسمت تقسیم کرده و برای هر قسمت بابی را اختصاص داده است.
ابواب کتاب
- باب اول: در اعمالی است که بین الطلوعین انجام میشود اعم از واجب و مستحب.
- باب دوم: اعمال مختص به طلوع آفتاب تا ظهر شرعی و زوال آفتاب است.
- باب سوم: شامل اعمال زوال آفتاب تا غروب آن است.
- باب چهارم: اختصاص به اعمال غروب خورشید تا وقت خواب دارد.
- باب پنجم: شامل اعمال وقت خواب تا نیمه شب است که آداب خواب و تسبیحات حضرت زهرا(س) را هم در این قسمت ذکر نموده است.
- باب ششم: اعمال بین نیمه شب تا طلوع فجر است.
- خاتمه کتاب: شامل تفسیر سوره حمد است.
سفارش امام معصوم(ع)
شیخ عباس قمی در «سفینة البحار» نقل میکند: از قاضی معزّ الدّین محمّد بن تقی الدّین اصفهانی که در زمان شاه عباس صفوی قاضی اصفهان و از فقهاء و متکلّمین بوده و در علوم ریاضی مهارت تامّ داشته و از مشایخ مجلسی اول بوده نقل است که گوید: شبی یکی از امامان علیهم السّلام را در خواب دیدم، به من فرمود: کتاب «مفتاح الفلاح» را رونویس کن و بر دستورات آن مداومت نما. چون بیدار شدم از همه علمای عصر از این کتاب سراغ گرفتم، همه به اتّفاق گفتند تا به حال نامی از این کتاب نشنیدهایم و شیخ بهائی در آن وقت همراه لشکر سلطان به یکی از نواحی ایران رفته بود.
چون به شهر آمد از او درباره آن کتاب پرسیدم. ایشان فرمود: من در این سفر کتاب دعائی نوشتهام به نام «مفتاح الفلاح» و تا به حال نام آن را برای احدی از اصحاب بازگو نکردهام. من خواب خود را برای شیخ باز گفتم، شیخ گریست و نسخه خود را به من داد. و این نسخه نخستین است که از روی خط شیخ نوشته شده است.
پژوهشهای پیرامون کتاب
کتاب مفتاح الفلاح مورد توجه بسیاری بوده و پژوهشهای متعددی پیرامون آن صورت گرفته است:
ترجمهها
- ترجمهای از آقا جمال خوانساری که به نام شاه سلیمان صفوی انجام شده است.
- ترجمهای از محمد شریف بن احمد گیلانی، با نام عروة النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح. در این ترجمه خاتمۀ کتاب مفتاح الفلاح، که تفسیر سورۀ حمد بوده، حذف شده و به جای آن دعاهای ایام هفته و زیارات چهارده معصوم و ادعیۀ مشهوری، مانند دعای کمیل، دعای سمات، آمده است.
- ترجمهای به نام آداب عباسی از صدرالدین محمد بن محب تبریزی، که شاگرد شیخ بهائی بوده و در زمان حیات مؤلف کتاب را ترجمه کرده است. یک نسخه از کتاب بهصورت خلاصه، که حواشی و بیانهای شیخ بهایی را حذف کرده، موجود است.
- ترجمهای با نام التحفة النوابیة از سید محمدجعفر حسینی که به نام یکی از زنان دربار صفوی نگاشته شده است. این ترجمه در ۹ باب تنظیم شده است؛ ۶ باب اول آن بر طبق مفتاح الفلاح است و سه باب به آخر آن افزوده شده که شامل اعمال ماههای رجب، شعبان و رمضان و آداب دعا و زیارات است.
- منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح از علی بن طیفور بسطامی، از عالمان قرن یازدهم هجری قمری. بسطامی ترجمه خود را در سال ۱۰۶۲ق به پایان برده است. حسن حسنزاده آملی این ترجمه را از نظر حسن بیان و تقریر ستوده است.
- ترجمه فردی ناشناس که نسخهای از آن در کتابخانه محمد علی خوانساری موجود است.
شرحها
- مفتاح الفلاح یک بار توسط آقا جمال خوانساری شرح(همراه با ترجمه و تعلیقه) شده است.
- شرح مفتاح الفلاح توسط محمد بن سلیمان تنکابنی
- «لسان الصباح فی شرح کلام البهائی فی اوائل مفتاح الفلاح فی بیان الفجرین» از سید مفتی میرعباس
- «فَلَق الاصباح فی شرح مفتاح الفلاح» اثر سلیمان بن عبدالله بحرانی، متوفای ۱۱۲۱ق.
