غُرَرُ الحِکَم و دُرَرُ الکَلِم (اندرزهای برتر و سخنان چون دُر) کتابی (تک جلدی) مشتمل بر ۱۰۷۶۰ سخن از سخنان کوتاه امیرالمؤمنین(ع)، تألیف ابوالفَتح آمِدی از دانشمندان قرن پنجم هجری قمری. غرر الحکم از کتابهای معروف حدیثی شیعه است و آمِدی احادیث آن را بر اساس حروف الفبا تنظیم کرده است. هماکنون چندین ترجمه، تلخیص و فهرست موضوعی از این کتاب در دست است.
مؤلف
پدیدآورنده کتاب، قاضی ناصح الدین ابوالفتح عبدالواحد بن محمدبن عبدالواحد تمیمی آمِدی (متوفای ۵۱۰ق.) است. وی قاضی بوده و منسوب به شهر آمِد از شهرهای مهم دیار بکر است. از زندگی و شرح حال وی اطلاع چندانی در دست نیست. از او کتاب دیگری نیز با نام جواهر الکلام فی الحکم و الاحکام من قصة سید الانام بر جای مانده است.
مذهب مؤلف
برخی با استناد به اینکه وی در آغاز شرح خود، علی(ع) را با «کرم الله وجهه» میستاید، او را غیر شیعی دانستهاند؛ اما میرزا عبدالله افندی، ابن شهر آشوب و علامه مجلسی او را مُحدِّث شیعه دوازده امامی میدانند.
میرزا عبدالله افندی آن عبارت را ناشی از تقیه، یا تصرف کاتبان و ناسخان میداند. محدث نوری با چند دلیل اثبات میکند که وی شیعه است
این کتاب حاوی ۱۰۷۶۰ حدیث کوتاه از امام علی(ع) است که آمِدی از کتابهایی مانند نهج البلاغه، مائة کلمة جاحظ، تحف العقول و دستور معالم الحکم گرد آورده است. وی این احادیث را با نظر به نخستین کلمۀ حدیث و به ترتیب حروف الفبا در ۹۱ باب سامان داده است. برای آسانشدن یافتن یک روایت در موضوعی خاص، این اثر در چاپهای جدید به صورت ترتیب موضوعی تدوین شده است.
روایات غرر الحکم از نظر موضوعی عام است و شامل روایات اعتقادی، اخلاقی، عبادی، اجتماعی و سیاسی میشود. این روایات بدون سند آورده شدهاند. نویسنده در مقدمه کتاب میگوید خودش سندها را حذف کرده است. به گفته ناصر مکارم شیرازی، روایات این کتاب به دلیل سند نداشتن قابل استناد نیست.
نخستین روایت غررالحکم این است (ألدّين يَعصِم) دین نگاه می دارد. آقا جمال خوانساری در شرح این حدیث گفته که رعایت کردن دین و همت گماردن به امور دین انسان را ازحسرت و پشیمانی روز قیامت و از ذلت و خواری در دنیا مصون نگاه میدارد؛ زیرا دیندار در نزد مردمان عزیز و محترم است واگر هم به وی آزار و اذیتی هم برسد نه تنها در نظرها خوار نمیشود بلکه در نزد افراد حقیقت بین محترم تر و بلندمرتبهتر شود. [۱۲]آخرین روایت غرر الحکم در حرف یاء این است يحتاج ذو النّائل إلى السّائل آقا جمال خوانساری در ترجمه وشرح این حدیث میگوید: محتاجست صاحب عطا بسوى سائل تا اين كه عطا كند باو و باعث بقاى نعمت او و زيادت آن و مزيد عمر و تحصيل اجر و ثواب بشود.
انگیزه نگارش
مؤلف آنگونه که در آغاز کتاب میگوید، پس از آنکه کتاب مائه کلمه (صد کلمه) جاحظ را میبیند، تصمیم میگیرد کتابی مشتمل بر سخنان امیرالمؤمنین(ع) تدوین کند. مؤلف همچنین جاحظ را به سبب اینکه فقط همین تعداد اندک (صد کلمه) را گرد آورده، نکوهش میکند و سپس میگوید:
- من با همه گرفتاری خاطر، و کوتاهی از رتبه اهل کمال، در حالی که به عجز و ناتوانی از دریافت آنچه که فضلای صدر اول خواسته و در آن راه قدم نهادهاند، و کوتاه دستی خویش را از گردیدن در میدانشان و کم وزنی خود را در میزانشان میدانم و اعتراف دارم، با این حال همت گماشتم تا آنجا که تیررس فکر من است، از سخنان آن حضرت گرد آورم
