خُلاصَةُ الأقْوال فی مَعْرفَةِ أحْوالِ الرّجال مشهور به رجال حِلّی، از اصول هشتگانه رجالی شیعه؛ اثر مشهور علامه حلی (متوفای ۷۲۶ هجری) در جرح و تعدیل راویان به تفکیک توثیق و تضعیف راویان.
درباره مؤلف
ابومنصور جمالالدین، حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی (۶۴۸-۷۲۶ قمری) معروف به علامه حلّی، از علمای شیعه قرن هشتم قمری است. مناظرات و آثار او موجب گرایش سلطان محمد خدابنده به تشیع و رواج مذهب شیعه در ایران گردید. علامه حلی دارای تالیفات بسیاری در علوم فقه، اصول، کلام، فلسفه، منطق، دعا است. وی دارای سه کتاب رجالی خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، کشف المقال فی معرفة الرجال و ایضاح الاشتباه است.
تاریخ تألیف
علامه حلی در کتابی که شرححال سید مرتضی را ذکر کرده ، گفته که کتاب خویش را در سال ۶۹۳ق تألیف نموده است.
ترتیب مطالب
علامه حلی کتاب خلاصة الأقوال را به دو قسمت تقسیم کرده است:
- قسمت اول: شامل کسانی است که به آنها اعتماد کرده و روایت آنها را مقبول دانسته است و یا کسانی که پذیرش روایتشان در نظر او رجحان داشته است.
- قسمت دوم: کسانی که در مورد عمل به روایت آنها توقف کرده و این توقف یا به یکی از جهات است: ضعیف بودن راوی، اختلاف گروهی در توثیق یا تضعیف راوی، مجهول بودن راوی.
اسماء روات نیز بر اساس حروف الفباء تنظیم شده و برای هر نام یک باب در نظر گرفته شده و تمام رواتی که همنام هستند یکجا آمدهاند تا اشتراک اسامی هم تمییز داده شود.
توثیقها و تضعیفها
عملکرد علامه در توثیق و تضعیف راویان اینگونه است:
- اعتماد بر توثیق و تضعیفهای رسیده از پیشینیان.
- وکالت از امام معصوم، ملازم با عدالت دانسته شده است.
- کثرت روایت مشایخ حدیث از راوی، نشانه وثافت اوست.
- ترحم یکی از ائمه بر شخصی نشانه وثاقت اوست. (مراد از تَرَحُّم، گفتن عبارت «رَحِمَه الله» هنگام یاد کردن از شخص مرحوم است.)
ویژگیها
- رجال علامه حلی مرجعی معتبر برای شناختن رُوات شیعه است که وثاقت و ضعف راویان را خیلی واضح و بدون ابهام بیان کرده است.
- علامه، کتاب خویش را به ابواب گوناگون تقسیم نموده، در هر باب یک نام را ذکر کرده و به دنبال آن اشتراکات آن را روشن نموده که مثلا نام «سیف» مربوط به سه نفر است… و نام سلیمان شش نفر و…
- علامه در بسیاری موارد نظر دیگر علمای رجال را نیز نقل کرده؛ امّا در پایان نظر خودش را در تأیید یا رد نظر آنان آورده است.
- نحوه تلفظ و نوشتن صحیح اسامی رواتی که ممکن است اشتباه خوانده شوند را تذکر میدهد.
- در این کتاب، به نوعی طبقه روات روشن شده و امامانی که هر راوی از آنها روایت نقل کرده نیز مشخص شدهاند.
نگاهی به محتوا
علامه حلی در مقدمه کتابش در زمینه ضرورت دانش رجال و تألیف کتبی در این موضوع؛ تصریح کرده که دانستن احوال رجال از پایه های احکام شرعی و قواعد نقلی است که بر هر مجتهدی واجب است که بدان آگاه باشد زیرا بیشتر احکام شرعی از روایات پیامبر اکرم و اهل بیت(ع) استفاده میشود و باید راه رسیدن به این اخبار را دانست چرا که در میان راویان موثق و غیر موثق و جود دارد و نیز راویانی که می توان به روایتشان اعتماد کرد و یا نمیتوان بر نقلشان اعتماد داشت.
ارزش و اعتبار
از جمله نکاتی که باعث اعتبار و ارزش این کتاب شده عبارت است از اینکه:
- مؤلف کتاب علامه حلی است که بیش از ۱۰۰ تألیف در رشتههای گوناگون نگاشته و از نظر علم و تقوا زبانزد همگان است، آنچنان که قبل از بلوغ به اجتهاد نایل گشته بود.
- علامه بسیاری از مطالب خود را از کتابهایی نقل کرده که آن کتب به دست ما نرسیده و تنها راه اطلاع از مضمون آنها مراجعه به کتبی نظیر «خلاصة الأقوال» است.
- نسبت به مطالب نقل شده از کتبی که نسخه آنها موجود است به عنوان نسخهای قدیمی و معتبر است که صحت نسخههای دیگر کتب را تأیید میکند.
- نسخههای مربوط به زمان مؤلف موجود است که از نظر صحت انتساب و مطالب موجود در کتاب هیچ شک و شبههای باقی نمیگذارد.
پژوهشهای پیرامون کتاب
بهخاطر توجه و عنایتی که به کتاب شده، بسیاری از بزرگان آنرا خلاصه کرده یا بر آن حاشیه زده یا ترجمه نمودهاند.
منتخب
- منتخبی با نام «الوجیزة فی الرجال» از محمدرضا بن اسماعیل موسوی شیرازی.
حواشی و تعلیقات
آقا بزرگ تهرانی نزدیک به ۱۰ تعلیقه و حاشیه که توسط بزرگان بر این کتاب زده شده را نام میبرد:
- حاشیه توسط شهید ثانی
- حاشیهای توسط شیخ عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثی متوفای ۹۸۴ق
- تعلیقاتی از شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی متوفای ۱۱۲۱ق
- تعلیقۀ سید علی بن عبدالکریم نیلی نجفی صاحب کتاب منتخب الانوار المضیئة
- حواشی قاضی نورالله شوشتری.
ترجمه
خلاصة الأقوال در سال ۱۱۲۹ق توسط محمد باقر بن محمد حسین تبریزی به فارسی ترجمه شده است.
نسخهها
نسخههای موجود کتاب عبارتند از:
- نسخهای در کتابخانه نجف اشرف که تاریخ نگارش آن ۷۶۶ق بوده و در سال ۸۴۲ق وقف کتابخانه غرویه شده است.
- نسخهای در مخزن کتابخانه آیتالله صدر که بر مصنف کتاب قرائت شده و علامه در پایان قسم اول و قسم دوم کتاب، دو اجازه بر آن نوشته که تاریخ آنها سال ۷۱۵ق است.
- نسخهای که از نسخه فرزند فخر المحققین نوشته شده و اجازه فخر المحققین برای فرزندش(نوه علامه حلی) در انتهای آن دیده میشود.
- نسخهای به خط شاه مرتضی، پدر فیض کاشانی که در سال ۹۸۵ق نوشته شده و میرزا لطفعلی تهرانی متوفای ۱۳۵۰ق به آخر آن، مستدرکاتی اضافه نموده است
