«مُروج الذهب و معادن الجوهر» تألیف علی بن حسین مسعودی (حدود ۲۸۰-۳۴۵ ق)، یکی از کتابهای مهم تاریخی قرن چهارم هجری است که در آن به شرح مشاهدات، مسافرتها، وضع سیاسی و اجتماعی مناطق مختلف دنیای آن روز پرداخته شده است. «مروج الذهب» تاریخی است عمومى، كه علاوه بر تاريخ مسلمانان، به تاريخ جهان و احوال ديگر ملل نيز میپردازد.
ابوالحسن على بن حسين بن على بن عبداللّه هذلى مسعودی (حدود ۲۸۰-۳۴۵ ق)، متکلم، مورخ و جغرافیدان بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری است. عبدالله بن جعفر حمیری، محمد بن یعقوب کلینی و محمد بن جریر طبری را از اساتید او برشمرده اند. مسعودی علاوه بر بهرهگيرى از علوم مختلف مانند لغت، ادبيات، فقه، تاريخ، جغرافيا و فلسفه، به زبانهاى فارسى، هندى، يونانى، رومى و سريانى آشنا شد.
شرححال نگاران شيعه، مسعودى را از اصحاب اماميه دانسته و به تشيع وى تصريح كردهاند. وى اهتمام بسيارى براى ثبت زندگانى امام على علیهالسلام و ذكر مناقب و فضائل آن حضرت كرده است. مسعودی در میان تاریخنگاران مسلمان و غیرمسلمان، جایگاه ویژهای دارد و او را مورد تمجید قرار دادهاند. برخی از تألیفات او عبارتند از: مروج الذهب، التنبیه و الإشراف، حدائق الاذهان فی اخبار اهل بیت النبی، اثبات الوصیة لعلی بن ابیطالب، اخبار الزمان و من اباده الحدثان، الاستبصار فی الامامة.
معرفی کتاب
مسعودی ابتدا كتابى با عنوان «اخبارالزمان و من أباده الحدثان» در ۳۰ جلد نگاشت، سپس آن را مختصر كرد و «الكتاب الاوسط» ناميد، اختصارى از اين كتاب را نيز برگزيد و «مُروج الذهب» ناميد. او بهترين و عالیترین مطالب ديگر کتابهايش را برگزيد و در اين كتاب آورد. از اين رو كتاب را «مروج الذهب»[۱] ناميد.
«مُروج الذهب و معادن الجوهر» در نیمه اول قرن چهارم هجری توسط مسعودی تالیف شده است. این جهانگرد تیزبین و مورخ چیره دست، حاصل یک عمر جهانگردی و مطالعه عمیق خود را در اندیشه و رفتار اقوام مختلف در این کتاب به رشته تحریر درآورده است.
«مروج الذهب» از این جهت که شامل تاریخ ملل قدیم از جمله ایرانیان است و اطلاعاتی دقیق و کمیاب از خصایص زندگی این اقوام بدست می دهد، از منابع معتبر مطالعات شرقی به شمار می رود. این کتاب از مهمترین منابع اساطیر و تاریخ قبل و بعد از اسلام، خاصه ایران دوره ساسانی و تاریخ صدر اسلام محسوب می شود.[۲]
«مروج الذهب» یکی از تألیفات قابل توجه در زمینه تاریخ عمومی در قرن چهارم ه.ق است که به دلیل توّجه ویژه به منابع دست اول، مشاهده و معاینه و سنجش درستی اخبار، جایگاه ممتازی در میان تواریخ عمومی اسلامی دارد. روش تاریخ نگاری مسعودی در این کتاب مورد توّجه مورخان مسلمان و برخی از مستشرقان قرارگرفته است و تحسین آنها را به واسطه در پیش گرفتن این شیوه در قرن چهارم هجری در پی داشته است. مورخين پس از مسعودى همچون ابن كثير در «البداية و النهاية» و مقريزى در «الخبر عن البشر» و ابن خلدون در «العبر» از کتابهاى مسعودى بهره بردهاند.
مسعودى در مقدمه «مروج الذهب» فهرستى ارزشمند از مهمترين کتابهاى تاريخى موجود تا آن عصر را آورده و از منابع مورد استفاده خود نام برده است. او «تاريخ طبرى» را كتابى پرفايده و سودمند دانسته است. عدهاى از كسانى كه مسعودى از طريق آنان مطالب را نقل كرده است عبارتند از: هيثم بن عدى ابن اسحاق، ابومخنف، محمد بن سائب کلبی، محمد بن عمر واقدی، مدائنى و… .
كتاب «مروج الذهب و معادن الجوهر»، توسط ابوالقاسم پاينده به فارسى ترجمه شده است.
محتوای کتاب
«مروج الذهب» داراى دو بخش است؛ در بخش نخست، تاريخ خلقت و انبياء و ملل مختلف تا قبل از بعثت پيامبر بررسى شده است. بخش دوم كتاب با بعثت پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) آغاز شده و با ذكر حوادث تا سال ۳۳۶ ق. پايان مىيابد.
مروج الذهب تاریخی است عمومى كه علاوه بر تاريخ مسلمانان، به تاريخ جهان و احوال ديگر ملل نيز پرداخته است. روش مسعودى در تاريخنگارى، شيوه موضوعى است، هرچند او بين روش موضوعى و سالشمار جمع كرده و هنگام پرداختن به يك موضوع ترتيب زمانى را رعايت كرده است.
مسعودى در ارائه مطالب تاريخى، از جغرافيا نیز بهره برده است و در عين آشنايى با علوم مختلف بويژه جغرافيا، به تاريخ پرداخته است. امتياز او بر «يعقوبى» در اين است كه تاريخ و جغرافيا را با هم درآميخته و در يك متن ديده است.
احاطه او بر علوم مختلف و آشنايى وى با چندين زبان از جمله زبان فارسى، موجب شده نگاه او به حوادث فراتر از نگاهى صرفا تاريخى باشد. او با سفرهاى بسيار، از «مشاهده و معاينه» در تدوين كتابش بهره كافى برده است. آثار اين سفرها كه همراه با برداشت جامعه شناسانه و روانشناسانه وى از زندگى اجتماعى مردمان مختلف بوده، در «مروج الذهب» آشكار است.
او با وارد كردن عنصر استدلال عقلائى به قلمرو مباحث تاريخى، از مرز «ديدن حادثه و نقل آن» گذشته و در وراى حوادث به دنبال علل و اسباب وقوع گشته است. طرح مباحث تمدن و فرهنگ و اهتمام به تاريخ و تفكر اقليتها و مذاهب، در «مروج الذهب» چشمگير است.
مسعودى در لابلاى مطالب علمى و تاريخى، داستانها و لطايف و ظرايفى را چاشنى كرده است تا خواننده را ملال حاصل نشده و رغبت به خواندن آن هميشگى باشد.
