جنگ سودان که از آوریل ۲۰۲۳ آغاز شد، دیگر تنها درگیری میان ارتش رسمی و نیروهای واکنش سریع نیست، بلکه نشانهای از فروپاشی کامل ساختار دولت مرکزی و بازتاب بحرانهای عمیق هویتی، سیاسی و اجتماعی این کشور است.
مازن بلال در پایگاه «أخبار شمال إفریقیا» نوشت: این جنگ، انفجار سالها حاشیهنشینی، شکافهای قومی و منطقهای است که حتی در دوران عمر البشیر نیز کنترل نشد. شکاف مرکز و حاشیه در شخصیت محمد حمدان دقلو (حمیدتی)، فرمانده نیروهای واکنش سریع که از عشایر دارفور برخاست و به قدرت نظامی رسید، اما همیشه با تحقیر نخبگان مرکز روبرو بود، به وضوح دیده میشود. این شکاف روانی، بخشی از خشونت شدید جنگ را توضیح میدهد.
نیروهای واکنش سریع از ابتدای درگیری با چابکی، شناخت محلی و تجربه جنگ چریکی، مناطق استراتژیک را تصرف کردند. این برتری تاکتیکی ناشی از ساختار شبهنظامی و ضعف ارتش در انسجام و تصمیمگیری بود، اما فاقد چشمانداز حکمرانی، ساختار دولتی و پایگاه سیاسی گسترده است.
دارفور، کانون بحران سودان، سالها شاهد نزاعهای قبیلهای بر سر منابع بوده است. در زمان البشیر، شبهنظامیان محلی مسلح شدند و بعدها به نیروهای واکنش سریع تبدیل شدند، اما اکنون رقیب دولت مرکزیاند. فجایع اخیر در الفاشر و الجنینه، نتیجه خشونتهای انباشته و گفتمان هویتی افراطی میان عرب و زرقة (گروههای غیرعرب) و تمایز مرکز و حاشیه است.
مذاکرات جده با میانجیگری عربستان و آمریکا در مه ۲۰۲۳ به توافق حفاظت از غیرنظامیان منجر شد، اما تنها چند روز دوام آورد. ورود اتحادیه آفریقا و ایگاد نیز به رقابت دیپلماتیک تبدیل شد و نبود برنامه جامع، بحران را به بنبست بازگرداند.
طبق سازمان ملل، بیش از ۸.۶ میلیون نفر آواره و ۲۵ میلیون نفر نیازمند کمک فوری هستند. در دارفور، خطوط نبرد با روابط قبیلهای درهمتنیده و کمکهای بشردوستانه به ابزار نفوذ تبدیل شده است. تجربه مأموریتهایی مانند یونامید نشان داد که این نیروها بیشتر منابع مصرف میکنند تا امنیت ایجاد کنند.
مشکل اصلی، نبود دولت کارآمد برای پایان جنگ است. ارتش توان پیروزی ندارد، نیروهای واکنش سریع نمیتوانند حکومت کنند و جامعه مدنی ظرفیت جایگزینی ندارد. بدون افق سیاسی جدید و عدالت انتقالی، سودان به سمت مدل دولت فروپاشیده حرکت میکند.
راهحل نه در مداخله خارجی یا گزارشهای بینالمللی، بلکه در پروژهای ملی برای بازسازی دولت بر پایه شهروندی برابر است. تا زمانی که توازن مرکز و حاشیه برقرار نشود، سودان در چرخه جنگهای داخلی گرفتار خواهد ماند.
