ابوالحسن علی بن موسی علیه السلام، امام هشتم از امامان دوازده گانه شیعه و یکی از چهارده معصوم. امام کاظم علیه السلام، حضرت رضا را با کنیه ابوالحسن می خواند (← ابن بابویه، ج ۱، ص ۱۴)؛ در منابع نیز این کنیه برای امام رضا ذکر شده است (برای نمونه ← کلینی، ج ۱، ص ۴۸۶؛ مفید، ۱۴۱۳، ص ۲۲، ۳۴؛ ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۳۶۶). چون کنیه امامکاظم و امامهادی نیز ابوالحسن بوده است، در منابع حدیثی شیعه، برای تمایز روایات امام رضا، آن حضرت را ابوالحسن ثانی خوانده اند (برای نمونه ← کتاب القاب الرسول و عترته، ص ۶۳؛ طوسی، ۱۴۱۵، ص ۳۳۹؛ طبرِسی، ۱۴۰۶، ص ۴۸؛ نیز ← مازندرانی، ج ۱، ص ۵۵).
از کنیه های خاص امام رضا، ابوعلی و ابومحمد نیز بوده است (← ابن شهرآشوب، همانجا؛ دلائل الامامة، ص ۳۵۹؛ خصیبی، ص ۲۷۹؛ قس ابوالفرج اصفهانی، ص ۵۶۱ـ۵۶۲ :ابوبکر). لقب مشهور آن حضرت، رضا است. سمعانی (ج ۳، ص ۷۴) ذیل رضا فقط از امام علی بن موسی یاد کرده و این لقب را خاص آن حضرت دانسته است. به روایت طبری (ج ۸، ص ۵۵۴) چون مأمون حضرت رضا را به ولایتعهدی برگزید، وی را «الرضی مِن آل محمد» خواند. گویا چنین گمانی در میان مخالفان اهل بیت شایع بوده است، اما به روایت ابن بابویه (ج ۱، ص ۱۳) امام جواد علیه السلام با رد این مطلب فرمود که خدا او را رضا نامید زیرا خدا و پیامبر و ائمه از او خشنود و دشمنان و دوستان به او راضی بودند، حال آنکه برای هیچ یک از پدرانش چنین چیزی رخ نداد. همچنین گفته شده که امام کاظم نیز او را رضا می خواند (← همان، ج ۱، ص ۱۴).
القاب دیگری نیز برای آن حضرت ذکر کرده اند، ازجمله: صابر، رَضِیّ، وَفِیّ، زکیّ و ولیّ (← ابن طلحه شافعی، ج ۲، ص ۱۲۹؛ ابن صبّاغ، ج ۲، ص ۹۷۱؛ برای دیگر القاب ← ابن شهرآشوب، ج ۴، ص ۳۶۶ـ۳۶۷). نقش نگین انگشتری پدرش «حَسْبِیَاللّهُ» بود (ابن بابویه، ج ۲، ص ۵۹) که خود نیز آن را به دست می کرد (کلینی، ج ۶، ص ۴۷۳ـ ۴۷۴) و انگشتری نیز با نقش «ماشاءَاللّه لاقوّةَ الّا باللّه» داشت (همان، ج ۶، ص ۴۷۳ـ ۴۷۴؛ قس دلائل الامامة، همانجا: «العزّه للّه»؛ مجلسی، ج ۴۹، ص ۷: ولی اللّه).
امام رضا فرزند ارشد امام کاظم بود (نوبختی، ص ۸۷؛ نیز ← کلینی، ج ۱، ص ۳۱۱) و مادر ایشان کنیز (اُمُّ وَلَد) و کنیه اش امّالبنین بود (کلینی، ج ۱، ص ۴۸۶). نام و زادگاه مادر آن حضرت در روایات و منابع متفاوت آمده است. بنابه روایتی حُمَیده مُصَفّاة مادر امام کاظم، کنیزی باکره به نام تُکتَم را که غیرعرب و پرورش یافته محیط اسلامی و از لحاظ عقل و دیانت و ادب از بهترین زنان بود، خرید و به امام کاظم بخشید. پس از آنکه تکتم امام رضا را به دنیا آورد، امام کاظم تکتم را طاهره نامید (← ابن بابویه، ج ۱، ص ۱۴ـ۱۵). نامهای دیگری نیز برای مادر امام رضا ذکر کرده اند که احتمالاً از آن روست که کنیزان به علت تغییر مالکانشان با اسمها و کنیه های گوناگون خوانده می شدند (← شاکری، ص ۲۷). این نامها عبارت اند از: سَکَن، اَرْوی، نَجمه، سَمّان، صَقر، خیزران، سلامه و شَهده (ابن بابویه، ج ۱، ص ۱۷؛ عمری، ص ۱۲۸؛ فتال نیشابوری، ج ۱، ص ۲۳۵؛ طبرسی، ۱۴۰۶، ص ۴۹). از او با لقب شقراء (سرخ موی یا سرخ رنگ) نیز یاد شده است (ابن طلحه شافعی، ج ۲، ص ۱۲۸). دربارة زادگاه وی نیز اختلاف هست، چنان که او را مَرسیه (فتال نیشابوری، همانجا) اهل مریس در مصر (سمعانی، ج ۵، ص ۲۶۷) یا نوبیّه (ابن بابویه، ج ۱، ص ۲۶) اهل نوبه (سودان؛ سمعانی، ج ۵، ص ۵۳۰) دانستهاند. گفته شده قبرش در قبرستانی در منطقة عَوالی در مدینه است (← قمی، ص ۵۱۳، پانویس ۵).
درباره روز و ماه و سال ولادت امام رضا اختلاف هست. بنابر قول مشهور، آن حضرت روز پنج شنبه ۱۱ ذیقعده ۱۴۸ در مدینه زاده شد (← فتال نیشابوری، ج ۱، ص ۲۳۶؛ طبرسی، ۱۴۰۶، ص ۴۸ـ۴۹؛ نیز ← کلینی، ج ۱، ص ۴۸۶؛ مفید، ۱۴۱۴الف، ج ۲، ص ۲۴۷ :سال ۱۴۸ بدون ذکر ماه و روز ولادت). بااین حال، اقوال دیگری نیز در این باره ذکر شده است از جمله سال ولادت آن حضرت را ۱۵۱ (← قمی، ص ۵۱۳؛ ابن خلّکان، ج ۳، ص ۲۷۰) یا ۱۵۳ (مسعودی، ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹، ج ۴، ص ۳۲۴ـ۳۲۵؛ ابن بابویه، ج ۱، ص ۱۸؛ قمی؛ ابن خلّکان، همانجاها) و روز و ماه را پانزدهم ذیقعده (قمی، همانجا)، یازدهم ربیع الاول (ابن بابویه، همانجا) یا ذیحجه (ابن طلحه شافعی، همانجا) و ششم، هفتم یا هشتم شوال (ابن خلّکان، همانجا) آورده اند.
منابع :
ابن اثیر؛ ابن اعثم کوفی، کتاب الفتوح، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم۱۳۶۳ش؛ ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ ۱۴۰۳/۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن حبیب، کتاب اسماء المغتالین من الاشراف فی الجاهلیة و الاسلام، و اسماء من قتل من الشعراء، در نوادر المخطوطات، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مجموعه ۶، قاهره : مکتبة الخانجی، ۱۳۹۳/۱۹۷۳؛ ابن حزم، جمهرة انساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ] ۱۹۸۲[؛ ابن خلّکان؛ ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلی اللّه علیهم، با ترجمه فارسی، چاپ علی اکبر غفاری، تهران ۱۴۰۰؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ]بی تا.[؛ ابن صبّاغ، الفصول المهمة فی معرفة الائمة، چاپ سامی غریری، قم ۱۴۲۲؛ ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، ]قم [۱۴۱۹/۱۹۹۸؛ ابن طلحه شافعی، مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول، چاپ ماجدبن احمد عطیه، بیروت ۱۴۲۰؛ ابن معتز، شعر ابن المعتز، چاپ یونس احمد سامرائی، قسم ۱، ]گردآوری[ محمدبن یحیی صولی، ]بغداد ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸[؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۳۶۸/۱۹۴۹؛ احمد امین، ضحی الاسلام، بیروت: دارالکتاب العربی، ]بی تا.[؛ سعدبن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۶۱ش؛ علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، با ترجمة فارسی آن به نام ترجمة المناقب، از علی بن حسین زوارئی، چاپ ابراهیم میانجی، قم ۱۳۶۴ش؛ علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، چاپ کلیم اللّه حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/۱۹۶۸؛ همو، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۰؛ محمدبن حسین بیهقی؛ تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، تهران: زوار، ?]۱۳۱۴ش[؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، تاریخ نیشابور، ترجمة محمدبن حسین خلیفه نیشابوری، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۷۵ش؛ تاج الدین بن علی حسینی عاملی، التتمة فی تواریخ الائمة، چاپ باسم هاشمی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛ عبداللّه بن جعفر حِمْیَری، قرب الاسناد، قم ۱۴۱۳؛ حسین بن حمدان خصیبی، الهدایة الکبری، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، بیروت ۱۴۰۹ـ۱۴۱۰؛ دلائل الامامة، ]منسوب به [محمدبن جریر طبری آملی، قم: مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳؛ ذهبی؛ عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛ رشیدالدین فضل اللّه همدانی، جامع التواریخ: قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و داعیان و رفیقان، چاپ محمدتقی دانش پژوه و محمد مدرسی زنجانی، تهران ۱۳۸۱ش؛ حسن رضائی باغ بیدی، «نگاهی دیگر به سکه های ولایت عهدی امام رضا(ع)» در جشن نامه آیت اللّه رضا استادی، به کوشش رسول جعفریان، قم: مورخ، ۱۳۹۳ش؛ احمد فرید رفاعی، عصر المأمون، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۷؛ سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ علی اکبر سرفراز و فریدون آورزمانی، سکه های ایران: از آغاز تا دوران زندیه، تهران ۱۳۸۳ش؛ سمعانی؛ احمد سهیلی خوانساری، «سکه ولایتعهدی امام رضا علیه السلام»،گوهر، سال ۳، ش ۱ (فروردین ۱۳۵۴)؛ حسین شاکری، الجواد محمد علیه السلام، قم ۱۴۱۹؛ صَفَدی؛ فضل بن حسن طبرِسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷؛ همو، تاج الموالید فی موالید الائمة و وفیاتهم، در مجموعة نفیسة فی تاریخ الائمة، چاپ محمود مرعشی، قم: کتابخانة آیت اللّه مرعشی نجفی، ۱۴۰۶؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰؛ همو، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛ جعفر مرتضی عاملی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا(ع)، قم ۱۳۶۲ش؛ عبدالجلیل قزوینی، نقض، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ش؛ محمدبن محمد عبیدلی، تهذیب الانساب و نهایة الاعقاب، استدراک و تعلیق ابوعبداللّه حسین بن محمدالمعروف بابن طباطبا، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۴۱۳؛ جلیل عرفان منش، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام از مدینه تا مرو، مشهد ۱۳۸۲ش؛ علی بن محمد عمری، المجدی فی انساب الطالبیین، چاپ احمد مهدوی دامغانی، قم ۱۴۰۹؛ محمدبن حسن فتال نیشابوری، روضة الواعظین، نجف ۱۳۸۶/۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛ محمدبن عمر فخررازی، الشجرة المبارکة فی انساب الطالبیة، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۹؛ محمدبن یعقوب فیروزآبادی، المغانم المطابة فی معالم طابة، قسم المواضع، چاپ حمد جاسر، ریاض ۱۳۸۹/۱۹۶۹؛ نعمان بن محمد قاضی نعمان، شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار، چاپ محمدحسین جلالی، قم ۱۴۰۹ـ۱۴۱۲؛ زکریابن محمد قزوینی، آثار البلاد و اخبارالعباد، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ سعیدبن هبة اللّه قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم ۱۴۰۹؛ حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ترجمة حسن بن علی قمی، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم ۱۳۸۵ش؛ سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع المَودَّةِ لِذَویِالقُربی، چاپ علی جمال اشرف حسینی، قم ۱۴۱۶؛ کتاب القاب الرسول و عترته، در مجموعة نفیسة فی تاریخ الائمة، همان؛ محمدبن عمر کشّی، اختیار معرفة الرجال، ]تلخیص[ محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛ کلینی (بیروت)؛ محمدصالح بن احمد مازندرانی، شرح اصول الکافی، مع تعالیق ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ مجلسی؛ مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران: کلاوه خاور، ۱۳۱۸ش؛ علی بن حسین مسعودی، اثبات الوصیة للامام علی بن ابی طالب علیه السلام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸؛ همو، مروج الذهب و معادن الجوهر، چاپ شارل پلّا، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹؛ محمدبن محمد مفید، الارشاد فی معرفة حجج اللّه علی العباد، بیروت ۱۴۱۴الف؛ همو، تصحیح اعتقادات الامامیة، چاپ حسین درگاهی، بیروت ۱۴۱۴ب؛ همو، مسارّالشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة، چاپ مهدی نجف، قم ۱۴۱۳؛ همو، المُقنِعَة، بیروت ۱۴۱۴ج؛ نجاشی؛ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶؛ هندوشاه نخجوانی، تجارب السّلف، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۷ش؛ یاقوت حموی؛ یعقوبی، تاریخ؛
EI۲, s.v. “ÜAlā al-Ridā, Abu&#۳۹;l-Hasan b. Mūsā” (by B. Lewis).
