فقه الحدیث، دانشی است که به بررسی متن حدیث میپردازد. در این دانش برای نزدیکی فهم مخاطب به معنا و منظور اصلی گوینده سخن، از شیوههای منطقی فهم و نقد حدیث و همچنین قواعد گوناگون (ادبی، اصولی و کلامی و دیگر قوانین عقلی و عقلایی) استفاده میشود.[۱]
فقه الحدیث در حقیقت به معنای تفسیر حدیث است. میتوان اینگونه نیز آن را تعریف کرد: «تفسیر و تبیینی که براساس مبانی و ضوابط فهم متون و روایات به دست میآید.»[۲]
جایگاه و اهمیت فقه الحدیث
دانشهای حدیثی به سه دسته تقسیم میشوند:
دانشهای مربوط به راویان و سند حدیث (علم رجال)
علوم مرتبط با فهم محتوای حدیث (فقه الحدیث)
دانشهایی که بیشتر ناظر به مسائل بیرونی و جانبی حدیث است و شامل مصطلح الحدیث، نقد حدیث، تاریخ و کتابهای شناخت حدیث و… میباشد.
این دانش در دسته دوم دانشهای حدیثی به حساب میآید.در میان این علوم فقه الحدیث نقش بهسزایی دارد؛ زیرا بهرهگیری از حدیث در علوم انسانی و تحقق بخشیدن آن در زندگی با فقه الحدیث میسر میشود؛ به طوری که اگر به درستی استفاده شود و مسیر منطقی آن طی گردد؛ انسان را به مفهوم حقیقی حدیث نزدیک میسازد.
کاربرد صحیح فقه الحدیث در افزایش شناخت و باور انسان، رسیدن به یک نظام فکری، آشنایی با احادیث متعارض و تأثیر آنها در فهم حدیث و رهایی از انحرافات و حیرت و سرگردانی مؤثر و مفید است.[۱]
تاریخچه
در میان اهل سنت از سده دوم وسوم هجری بحثهای جدی بین اصحاب حدیث و متکلمان در مورد فهم حدیث شروع شد. وقتی به تاریخ نگاه میکنیم، نام شافعی در ابعاد مختلف علم حدیث و به ویژه فهم حدیث دیده میشود. منابع میانه و متاخر اهل سنت شافعی را طراح اولیه دانش فقه الحدیث معرفی کردهاند. از جمله احمد بن حنبل (از بزرگان اهل سنت) گفته اگر شافعی نبود؛ ما فقه الحدیث را نمیشناختیم.[۳] بر اساس روایات نه تنها شاگردان که برخی از استادان او مانند سفیان بن عیینه در خصوص فهم حدیث از او پرسش میکردند.[۴]در مورد اهتمام شیعیان به این علم؛ در روایاتی که از امامانشان بیان شده، معلوم میشود که استفاده از تعبیر فقه برای فهم حدیث از عصر حضور آغاز شدهاست. حتی تعابیری مانند معانی الحدیث یا معانی الاخبار نشان میدهد که این عناوین هم در همان معنای فقه به کار میرفتهاند. به عبارت دیگر بنیانگذار فقه الحدیث در تاریخ شیعه پیشوایان آنها بودهاند. ابتدا علی بن ابیطالب این زمینه را فراهم ساخت تا مردم برای تبیین حدیث و فهم آن به او مراجعه کنند.[۵] در اوایل سده دوم هجری هم حدیثی از محمد باقر خطاب به فرزندش جعفر صادق نقل شده که: ای پسرم، منزلت شیعیان را به اندازه روایات آنها و معرفت آنها بشناس. که معرفت؛ درایت به روایت است و با درایت روایات است که مؤمن به بالاترین درجات ایمان میرسد
