الشرح‌المختصر، معروف به مختصر المعاني كه شرح كوتاه‌تر «تلخيص‌المفتاح» است، در 756 تأليف شده است. كتاب مختصرالمعانى تأليف اديب نامور قرن هشتم، ملا سعدالدين تفتازانى، از ممتازترين كتب و آثارى است كه در زمينه علوم بلاغى تدوين شده است.
كتاب همانند ساير كتب كلاسيك در مقدمه به اختلاف بين مقدمه علم و مقدمه كتاب و در ادامه به تبيين معناى فصاحت و بلاغت پرداخته است. متن اثر در سه بخش كلى تدوين شده است: 1- فن علم معانى، 2- فن علم بيان، 3- فن بديع. بخش اول كتاب از هشت باب تشكيل شده است. بخش دوم نيز مشتمل بر دو مقصد و فصولى است، اما بخش سوم كتاب از هيچ تبويب يا فصل‌بندى خاصى برخوردار نيست. در خاتمه كتاب نيز بحث سرادقات شعرى و مباحث مرتبط با آن مانند اقتباس و تضمين آمده است.
همان طور كه در مقدمه كتاب آمده، بدون آشنايى با ظرافت‌ها و قواعد اين علم، اساسا دست‌يابى به بسيارى از مضامين آيات و احاديث ممكن نيست و لذا نویسنده با انگيزه مقدسى به تأليف كتاب اقدام كرده است. مطالبى كه در بخش‌هاى سه‌گانه كتاب ارائه شده است، به ترتيب عبارت است از:
- در اين بخش كه به «علم معانى» اختصاص دارد، ابتدا احوال اسناد خبرى و اسناد حقيقى و مجازى تشريح شده است. سپس مسنداليه و مسند با ذكر مثال و اشعار مختلف بررسى شده است. بسيارى از اعتبارات گذشته در متعلقات فعل جارى مى‌شود كه در باب چهارم مورد بحث قرار گرفته است.
- «القصر» در لغت حبس و در اصطللاح به معناى تخصيص شىء به شىء به طريق مخصوص است كه اقسام آن به تفصيل در باب بعد آمده است. انشاء از ديگر عناوين علم معانى است كه به دو قسم طلب و غيرطلب تقسيم مى‌شود. نویسنده متذكر مى‌شود كه در اينجا از انشاء به معناى غيرطلب بحثى نمى‌كنيم و انواع انشاء به معناى طلب مورد نظر ماست.
- تفتازانى در باب هفتم به دو مبحث مهم فصل و وصل مى‌پردازد و دليل تقدم فصل بر وصل را اصالت آن دانسته كه وصل عارض بر آن مى‌شود. آخرين باب را كه به ايجاز و اطناب و مساوات اختصاص دارد، با كلامى از سكاكى كه ايجاز و اطناب را از امور نسبى مى‌داند، آغاز و در ضمن دو فصل مورد مطالعه قرار گرفته است.
- «علم بيان» بر علم بديع مقدم شده و در اين بخش مورد بحث قرار گرفته است. نویسنده در بيان دليل تقدم علم بيان، نياز به آن در خود بلاغت و تعلق بديع به توابع مى‌داند. از مهمترين مباحث اين بخش، تشبيه، حقيقت و مجاز و استعاره و كنايه است.
- «بديع» علمى است كه به وسيله آن شيوه‌هاى نيكو نمودن كلام شناخته مى‌شود. تحسين كلام به دو قسم لفظى و معنوى تقسيم مى‌شود. هر يك از اين دو قسم به اقسام مختلفى تقسيم مى‌شود كه كل مباحث اين باب را در برگرفته است.
در ابتداى كتاب خطبه‌اى آمده است كه با درود بر محمد(ص) و خاندانش آغاز و تكريم و تجليل از حاكم زمانش سلطان محمود جانى بك خان به اتمام مى‌رسد. نویسنده مقدمه خود را پس از مقدمه صاحب تلخيص‌المفتاح آورده است. فهرست مطالب در انتهاى اثر آمده است.
