خوشنویس، مرثیه‌سرا و شاعر شیعی هرات در قرن سیزدهم.، سراینده طغیان البکاء.
تولد و وفات
محمدابراهیم، متخلص به گوهری، ملقب به گوهری هروی، در سال 1256ه.ق. برابر با 1218ه.ش. در هرات متولد شد، اما از تاریخ وفات او اطلاعی نیست. همین اندازه روشن است که تا سال 1321 هجری برابر با 1282 خورشیدی یعنی 65 سالگی زنده بوده و در مشهد زندگی می‌کرده است. از مکان وفات او نیز اطلاعی در درست نیست، اما به نظر می‌رسد در مشهد فوت کرده و دفن شده باشد.
تبار و نسب
او فرزند ملا آقا بابا بود و جدش حسن کلابی هروی ملقب به چنگی بود که خود در نوشته‌هایش به آن اشاره کرده است. آگاهی‌های موجود درباره تبار و نسب او بیشتر از این نیست.
زندگی‌نامه
کودکی و نوجوانی او برای ما پوشیده است، اما به نظر می‌رسد ملا آقا بابا، پدر گوهری هروی، نخستین معلم او برای آشنایی با معارف و علوم دینی بوده است. بنابر برخی از نقلها و استنتاج‌ها گوهری تحصیلات خود را از مکتبخانه های شهر هرات آغاز کرد و سپس راهی حوزه علمیه آن دیار شد و ادبیات فارسی و ادبیات عرب را به خوبی آموخت. پس از آن به فراگیری فقه، منطق، اصول و حدیث پرداخت و علوم اسلامی و ادبی را تحصیل کرد و به زودی یکی از دانشوران فاضل و ادیب کشور شد.
سال‌های زندگی او همزمان بود با دوران تثبیت امارت بارکزاییان در افغانستان و حکومت قاجار در ایران. او دوران حکمرانی دوست‌محمدخان (حکومت:۱۲۷۹-۱۲۴۲ق)، شیرعلی‌خان (حکومت:۱۲۹۶-۱۲۷۹ق) و عبدالرحمن خان(حکومت:۱۳۱۸-۱۲۹۷ق) را در افغانستان دید.
او از هفده سالگی به سرودن شعر روی آورد و تا سال 1291 یعنی 35 سالگی اش که زندگی خودنوشتش را در کتاب خود نگاشت چهار کتاب تألیف کرد که دربردارنده‌ی شصت هزار بیت از او بود. او به سبب همین توانایی و تلاش ادبی در دربار امیرشیرعلی‌خان و عبدالرحمن‌خان به لقب ملک الشعرایی دست یافت.
گوهری در سال 1300 ه.ق. قصیده‌ای در مدح عبدالرحمن‌خان سرود و با همان سروده عزت و احترام حکومتی یافت. کاتب هزاره در فهرست حوادث سال 1299 و 1300ه.ق. می‌نویسد: «و هم از قصیده ای که میرزا محمد ابراهیم‌نام هروی المتخلص به گوهری در مدح اعلیحضرت والا گفته و ارسال پایه‌ی سریر سلطنت داشته بود از حضور اقدس به عطای یک طاقه شال خلیل‌خانی و سال دو صد روپیه‌ی کابلی مستمری به صله‌ی اشعار آبدارش مرحمت گشته مورد تحسین خسرو دانش‌نواز شد.» خود گوهری تصریح می‌کند که در سال 1300ه.ق. برای خواندن این شعر به دربار عبدالرحمن سفر کرده و شرح این سفر را در قالب یک سفرنامه نوشته است.
او در دربار عبدالرحمن مورد توجه بود تا این‌که عبدالرحمن به سرکوب هزاره‌ها روی آورد و برای سرکوبی آنها فتوای تکفیر شیعیان را از برخی عالمان سنی افغانستان گرفت. همزمان با تغییر رویکرد و نگاه عبدالرحمن به شیعه و عالمان شیعه، شخصیت‌های مختلفی از شیعیان هرات و دیگر مناطق افغانستان برای حفظ جان خود به ایران مهاجرت کردند. گوهری یکی از این عالمان شیعه است که سال 1308ه.ق. از هرات به مشهد مهاجرت کرد. او در ایران دوره‌هایی از حکومت ناصرالدین شاه (۱۲۴۷ق ۱۳۱۳ق) و مظفرالدین شاه (۱۳۱۳-۱۳۲۴ق) را دید و سیصد رباعی در ستایش شاهان قاجار و صدر اعظم آنها میرزا علی‌اصغر خان اتابک سرود.
زندگی خانوادگی گوهری هروی پوشیده است، اما خود در ذریعه الرضویه اشاره می‌کند: هجده تن از اولاد و ذوی الارحام خود را از دست داده و برای‌شان مرثیه سروده است. جای دیگر نیز گفته است: «که حال سی و پنج سال از عمرم رفته و در این مدت عمر کم خود داغ‌های پی در پی از مرگ والدین و خواهر و عزیزان و عیال و فرزندان رویدادم شد که تحریرش باعث ملال است.»
آثار
او خود درباره‌ی مجموعه اشعاری که سروده یا از دیگران کتابت کرده می‌گوید: «همه تحریر و تقریر فقیر سه کرور و صد هزار بیت به قلم آمده به مدت شصت و چهار سال.». آثار تألیفی او عبارتند از:
1. طغیان البکاء
قصائد و اشعاري است انتخاب‌شده از گفته‌هاي شاعران معروف، بيشتر در مراثي اهل بيت (ع)، به خصوص پيرامون واقعه كربلا و شهادت امام حسين عليه السلام و ياران و اصحاب آن حضرت. برخی از اشعار و تخميس‌هاي خود گوهری هم در آن آمده است. او اين مجموعه پانصد و شصت و سه ورقی را كه در بيست هزار بيت تخمين زده شده، پس از اقامت در مشهد مقدس گرد آورده است. صفحه‌های آغازین کتاب فهرست نام شاعران و شمار شعر آنان است که به سياق آمده و گوهری هر يك از عناوين شاعران را در بيتي به نظم درآورده است.
به عنوان مثال می‌نویسد:
ریاضی شست از دل زنگ وسواس
توسل جست بر شهزاده عباس
(ریاضی هروی، چهار رباعی در مصیبت ابی الفضل ع، 4 مثنوی بر نمط شیخ العراقین)
نام شاعران اين مجموعه عبارتند از: محتشم كاشاني، بمانعلي، جوهري، تركي، ميرزا فرج الله حمره، سروش، فتوحي، خاقان مغفور(فتحعلي شاه قاجار)، صبا، بيدل، اختر، دانش، صباحي، وقار، صفي، سنائي، صدرالممالك اردبيلي، جودي مشهدي، مينا مشهدي، يغما جندقي، خاشع قائني، تمناي كابلي، حيدر كابلي، طالب كابلي، عارف هروي، مصور، ملا نقي بروجردي، دبير، سرباز بروجردي، فيضي، ميرزا علي بمرودي، محسن ترشيزي، كفاش، هماي شيرازي، حريق، عندليب كاشاني، تراب كابلي، بينوا، هدايتي، واله، سامي، وفائي، ظهوري، صفي خان ثاقب، قدسي هروي، حاذق هراتي، خطاء الحق، خاوري مازندراني، شايق، صبوري ملك الشعراء خراسان، شيخ يوسف مشهدي، قاءاني شيرازي، سرخوش هروي، قانع مشهدي، ناصح، زيوري، طرزي افغاني، جيحون، شيخ العراقين، نير حجة الاسلام، عمان ساماني، اميري اديب الممالك، قائم مقام فراهاني، مجد الأدباء، رياضي، روشن، حبيب الله اهلي، ميرزا محمدعلي سركشيك، ميرزا داود بهاء التوليه، ملا جهانگير بخارائي، ملا حسين منزوي، فائز شوشتري، راقم امين الشعراء، وقار، علي رضا سياح، حافظ شيرازي، سعدي شيرازي. او سروده‌های مراثی خودش را هم در همین ساختار و همین کتاب گنجانده و ارائه کرده است.
طغیان البکاء رباعی‌هایی هم دارد که در مصیبت حضرت زهرا(س) سروده شده و با عنوان چهارده شراره از دیگر اشعار مجموعه جدا شده است. خود در توضیح این بخش از کتاب می‌نویسد: «در مصیبت صدیق طاهره مشتمل بر چهارده شراره از روی احادیث معتبره و غره المسمی به رثاءالفاطمیه سلام الله علیها من جمله دفتر طوفان البکاء نظم شد از هر کتابی چون دُرَر/ این رثاءالفاطمیه سر به سر» به تصریح خود گوهری این رباعیات در سال 1290 سروده شده و در سال 1320 در مشهد منتشر شده است.
2. الف قصاید
در مجموعه نسخ خطی به جای مانده از او نسخه‌ای به شماره 1402 در کتابخانه مرکز احیاء میراث اسلامی موجود است که الف قصاید (هزار قصیده) نام دارد و دربردارنده سروده های شعرای متقدم و متاخر با قصایدی از خود گوهری است که به ترتیب حروف قوافی شعرها تنظیم شده است. عناوین قصاید در بیتی به نظم کشیده شده با تضمین تخلص گوینده آن قصیده است. نسخه‌پژوهان این کتاب را که یکصد هزار بیت است اثری متمایز از طغیان البکاء شمرده اند، گرچه شبیه هم می‌نماید. مجموعه الف قصاید گلچینی از قصاید زبده ائمه شعر است که از حرف الف تا حرف ی، مردف است. قصایدی که شعرا در جواب و یا به اقتفای یکدیگر و یا در یک بحر و قافیه گفته اند در این مجموعه گردآوری شده که گاهی تعداد این گونه قصاید به بیست می رسد.
3. ذریعه الرضویه
محتوی چهل زهرا مناقب و مراثی است که در سال 1321 در مشهد طبع شده است و مشتمل است بر قصاید و غزلیات و مناقب و مراثی.
4. دفتر حسینی
دفتر حسینی. مانند طغیان البکاء، شامل قصاید و رباعیات و ترکیب بند و نیز مثنوی و ترجیع بند و حکایات متفرقه است.
5. ریحان العرفا
دربردارنده پانصد غزل از گوهری به ترتیب حروف الفبا.
6. جواهر المواعظ
دربردارنده چندصد رباعی و اندکی شعرهای متفرق اوست.
7. کنزالمناسب
مجموعه اشعار مذهبی از شاعرانی چون سعدی، خاقانی، طرزی، قلندر، مدهوش، همان، قدسی و جوهری. کتابی به جهت مناسب خوانی مجالس از رباعیات و فردیات و مضحکات و نصایح و تاریخ بزرگان دین و سلاطین و غیره است.
8. انهارالابکاء
کتابی در مراثی سید الشهداء. از شعر هر شاعری که دیده و شنیده شده است.
9. رساله سفرنامه و فهرست صادقه
اثر غیرمنظوم گوهری است که در سال 1300 ه. ق. و پس از انجام مسافرت کابل نوشته است. او در این سفر امیر عبدالرحمن خان را ملاقات کرده و از اشاره ای که در حاشیه صفحه ای از ذریعه الرضویه راجع به ملاقات محسن و واصل نموده، این دو دبیر و شاعر معروف آن عصر را نیر در همین سفر باید دیده باشد.
10. تجریدنامه
دربردارنده یکصد و هشتاد و یک رباعی در پند و اندرز به روش رباعیات بابا طاهر عریان همدانی. گوید: این نظم به وزن رباعی نیست، ولی در آن از وزن گفته های عریان پیروی شده که آن را رباعی می نامند. رباعی ها به ترتیب حروف قوافی آنها تنظیم شده و این کار به سال 1312 انجام گرفته است. ناظم به خط خود در پایان نسخه می نویسد : قسم می توان خورد که از این تجرید نامه هرکس منقلب نشود از خود ناامید شود که اهل جهنم است.
11. خوشنویسی
او خطی خوش داشت و به نستعلیق می‌نوشت و کتاب‌های مختلفی از جمله «قرآن کریم»، «یوسف و زلیخا»ی حاذق کرخی هروی، «غزلیات» ناظم هروی، «سطر معرفت» بیدل ترکستانی، «غزلیات» سید تخلص، «دیوان» ابن حسام، «محیط اعظم» بیدل، کتاب «تجوید» در علم قرائت، «کلید دانش» و «الفیه» و «روضه الاسرار» سروش و «کلمات مشکله قرآنی»، «لیلی و مجنون» امیر خسرو دهلوی و مولانا هاتفی، «حجه البالغه» و «حدائق السحر» رشید وطواط را کتابت کرد.
/پایان/
* شناختنامه مستند این عالم نامدار را در مجموعه کتاب‌های «عالمان شیعه افغانستان» (در دست انتشار) خواهید خواند.
