تاریخ قم کتابی است دربارهٔ تاریخچه شهر قم که توسط حسن بن محمد بن حسن قمی، در سال ۳۷۸ قمری به عربی نگاشته شده‌است.
کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و مکاتب فرهنگی قم .مجموعه آثار؛ ۰
از زندگی نگارنده کتاب آگاهی چندانی در دست نیست. برادر او، ابوالقاسم علی بن محمد بن الحسن الکاتبی، در دوران زندگی خود مدتی حاکم قم بوده‌است. او خود تحت حمایت اسماعیل بن عباد بن العباس بن عباد، وزیر فخر الدوله ابن رکن الدوله دیلمی (۳۸۷–۳۶۶ ق) بوده و تاریخ قم را به او اهدا نموده‌است.
این اثر، تصحیح جدیدی از “تاریخ قم” است که ابتدا در سال ۳۷۸ قمری به زبان عربی تالیف شد و سپس در اوایل قرن نهم به فارسی برگردانده شد. تاریخ قم در سال ۱۳۱۳ شمسی با تصحیح و تحشیه‌ی سید جمال الدین طهرانی به چاپ رسید. اما تصحیح جدید کتاب که با حواشی و توضیحات گوناگون نگارنده و مقدمه‌ی مفصل او همراه است بر اساس نسخه‌ی اصل که در سال‌های آغازین قرن نهم هجری کتابت شده، فراهم آمده است. مطالب اصلی کتاب بدین‌قرار است: ذکر قم و سبب نام نهادن آن، انتها و حدود قم، مسافت اقطار آن، ذکر طول و عرض و برج طالع قم، عدد راه‌ها و دروازه‌ها و میدان‌ها و مسجدها و حمامات قم، سبب جدا کردن قم از اصبهان، ذکر سراهای خراج و دارالضرب و سراهای حکام و ولات و زندان‌ها، ذکر کاریزها و جوی‌ها و رودخانه‌ها و آسیاها، عدد ضیاع‌ها و رساتیق، ذکر بعضی آتشکده‌های نواحی قم، ذکر فضیلت‌های قم و نواحی قم، ذکر فضیلت‌های قم و نواحی و ساکنان آن، ذکر طالبیه که به قم نزول کردند و وطن ساختند، ذکر اولاد امیرالمومنین علی (ع) و ائمه‌ی معصومین، ذکر آمدن عرب از آل مالک بن عامر اشعری به قم و آوه، ذکر اخبار رجال عرب اشعریان، ذکر انساب عرب از فرزندان عدنان، ذکر اخبار عرب که به قم مقوطن شدند، ذکر حوادث و وقایع مشهور، ذکر جماعتی از عرب و عجم و از جلفا و سایر سلاطین، ذکر وقت ظهور اسلام به قم، ذکر تواریخ سنین ولاه و حکام قم، ذکر اسامی قضات قم و بعضی از اخبار ایشان، ذکر سنن خلفا و وزرا، ذکر صنایع و حصص سلطان به قم و موقوفات، ذکر اسامی بعضی از علمای قم و عدد خواص ایشان، ذکر اسامی بعضی از ادبا و کتاب و امثال ایشان، ذکر بعضی از شعرا، ذکر یهودیان و مجوسیان قم و نواحی آن، ذکر بعضی از خاص‌های قم و ذکر بعضی از عجایب دنیا و نظایر آن. بر این اساس می‌توان گفت که این اثر دارای این ویژگی‌هاست: توجه به جنبه‌های شهرسازی اسلامی و لوازم آن، شرح چگونگی جمع‌آوری خراج سالیانه، ذکر آمارهای تفصیلی و دقیق درباره‌ی جنبه‌هایی از فعالیت‌های عمرانی و آبادانی شهر، توجه گسترده و دقیق به نواحی پیرامون قم، اشاره به برخی ویژگی‌های جغرافیایی که علاوه بر آن این اثر از نظر زبان‌شناسی و شناسایی یکی از گویش‌های کهن فارسی نیز در خور اهمیت است.
کتاب تاریخ قم
نویسنده:
مولف حسن‌بن‌محمد‌بن حسن قمی
مترجم:
حسن‌بن‌علی‌بن‌حسن‌بن‌عبدالمالک قمی
تصحیح:
دارالتحقیق آستانه مقدسه قم.
موضوع:
معصومه(س) ب‍ن‍ت م‍وس‍ی‌ک‍اظم(ع)، کنگره‌ها
وضعیت نشر:
قم: آستانه مقدسه، انتشارات زائر، ۱۳۸۵.
شابک:
9648567735
مشخصات ظاهری:
۴۴۶ ص.
