کتاب «شواهد التنزیل لقواعد التفضیل» اثر حاکم حسکانی (م، ۴۹۰ ق) است و مراد وى از نام کتاب، آنگونه که شیخ آقا بزرگ در ذیل معرفی آن در الذریعه گفته است، تفضیل و برترى پیامبر (صلی الله علیه و آله) بر سایر پیامبران و فرشتگان و برترى ائمه (علیهم السلام) بر سایر خلائق -به جز پیامبر اکرم- است.
ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله حسکانی نیشابوری، معروف به «حاکم حسکانی» از دانشمندان قرن پنجم هجری قمری و از خاندان علم و ادب و از تبار عبدالله بن عامر بن کریز، فاتح خراسان در عصر عثمان بود. ولادت و وفات وی به درستی روشن نیست. ذهبی در تذکرة الحفاظ آورده که تا سال ۴۷۰ هجری زنده بوده و بعد از این تاریخ وفات نموده است.
او سرآمد دانشمندان عصر خود در حدیث شناسی و علم رجال به شمار می‌آمد. سید بن طاووس در کتاب شریف اقبال تصریح نموده که حاکم حسکانی از اهل سنت بوده است. ذهبی هم او را «حنفی» معرفی نموده است. لیکن در عین حال می گوید: رساله از حسکانى دیدم که اثبات مى‌کرد وى شیعه است و در حدیث شناسى بسیار تواناست و آن رساله تصحیح خبر ردّ شمس براى على علیه السلام بود.
علامه آقا بزرگ تهرانى نیز در الذریعه که به معرفی آثار شیعه اختصاص دارد، وی را به مناسبت تالیف «شواهد التنزیل» و دو رساله مذکور، جزو مولفان شیعى به شمار آورده و در الذریعه به معرفى وى و شواهد التنزیل اقدام نموده است.
انگیزه تألیف
انگیزه تألیف این کتاب دفاع از شخصیت امام علی علیه السلام و آیات وارده در مورد آن حضرت است که توسط برخی متعصبان مورد تردید قرار گرفته بود.
البته مولف در پایان کتاب متذکر این نکته مى‌شود که چون با شتاب این کار علمى را انجام داده، توفیق جمع آورى کلید احادیث شأن نزول فضائل على علیه السلام را بدست نیاورده و در واقع آنچه که در دسترس مولف بوده مطرح شده و از منابع دور از دسترس چشم‌پوشى کرده است.
ارزش کتاب
توسط دانشمندان اهل سنت کتابهاى فراوانى تالیف شده که به طور مستقل در خصوص آیات نازل شده درباره امام على علیه السلام می باشند. در میان این کتابها، کتاب شواهد التنزیل که درباره اهل بیت پیامبر به ویژه امام على تالیف شده، نظم و ترتیب جالبى دارد و همه روایات آن با ذکر سند است و گاهى براى یک حدیث چندین سند آورده است.
در این کتاب ۲۱۰ آیه را به ترتیب سوره‌هاى قرآن آورده و در ذیل هر کدام روایاتى را از مشایخ خود نقل کرده است، مجموع این روایات که در تفسیر آن آیات آمده بیش از ۱۲۰۰ روایت است.
امین الاسلام طبرسى از طریق استادش سید ابوالحمد از شواهد التنزیل در تفسیر مجمع البیان روایت نقل نموده است. همچنین این کتاب یکى از مصادر بحارالانوار است که علامه مجلسى بدان توجه داشته است.
این کتاب نزد رجال‌شناسان و حدیث‌پژوهان از ارزش والایى برخوردار است که این به سبب تبحر مولف در حدیث‌شناسى و علم رجال است. زیرا مولف در مواردى پس از نقل حدیث پیرامون آن اظهارنظر مى‌نماید و سند آن را مورد نقد و بررسى قرار می دهد، مصادر آن را بازگو مى‌کند و اسناد آن را از طریق گوناگون مذکور مى‌سازد.
متاسفانه طبقات نویسان از ترجمه مولف و شواهد التنزیل خوددارى نموده‌اند زیرا در طبقات سیوطى، داودى، ادنه‌وى، محمدحسین ذهبى، ایازى، عقیقى بخشایشى و محمدهادی معرفت سخنى از وى به میان نیامده است.
محتوای کتاب
حسکانى در آغاز کتاب خطبه‌اى به عنوان مقدمه مطرح نموده که در آن به نامگذارى کتاب و انگیزه تالیف اشاره نموده پس از آن شش فصل ترتیب داده که عناوین هر یک از آنها به قرار زیر است:
- در فصل نخستین اقوال و سخنان بزرگان پیشین را پیرامون خصائص و فضائل امام على علیه السلام مطرح می سازد که برخى از آنان عبارتند از: عبدالله بن عباس، احمد بن حنبل، عبدالله بن عمر و نویسنده عایشه.
- در دومین فصل به سابقه علمى امام على علیه السلام در دو حوزه تلاوت و حفظ قرآن مى‌پردازد و روایات زیادى را بیان مى‌نماید.
- در سومین فصل داستان گردآورى قرآن را براى نخستین بار توسط امام على علیه السلام بعد از رحلت پیامبر و در اوائل خلافت ابوبکر مطرح مى‌نماید.
- در چهارمین فصل سخن از شناخت امام على علیه السلام نسبت به معانى و حقائق قرآن و تخصص منحصر به فرد آن حضرت در علم به نزول قرآن در کلیه زمینه‌هاى گوناگون آن به میان مى‌آورد.
- در پنجمین فصل اشاره‌اى گذرا به فراوانى اسباب نزول مربوط به فضائل امام على علیه السلام و عترت او مى‌نماید که تفصیل آن را به اصل کتاب ارجاع می‌دهد.
- و در آخرین فصل به بیان این حدیث معروف مى‌پردازد که: مصداق بارز «یا ایها الذین آمنوا» که در نود آیه قرآن تکرار شده، على علیه السلام است. این حدیث را از طریق هاى گوناگون نقل مى‌نماید به طوری که متواتر محسوب مى‌گردد.
سپس وارد اصل کتاب می‌شود و به ترتیب قرآن از سوره فاتحه تا سوره ناس هر آیه‌اى را که داراى شأن نزول ویژه اهل بیت پیامبر علیهم السلام است مطرح مى‌سازد پس از آن به نقل اسباب نزول و روایات آن از طریق عامه و خاصه مى‌پردازد. وى در نقل احادیث هیچ تعصبى به خرج نمى‌دهد و تا جائی که مقدور باشد به کلیه منابع و مآخذ مراجعه مى‌نماید.
البته بیان این نکته ضرورى است که چون مولف از محدثان اهل سنت بوده و در حوزه‌هاى علمى عامه فعالیت علمى مى‌نموده و مذاهب عامه در محل زندگى وى رواج داشته، از جوامع روایى عامه و راویان اهل سنت و جماعت بیشترین استفاده را نموده است. به همین خاطر این کتاب از این جهت متمایز و منحصر به فرد است.
علاوه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، صحابه و تابعینی که مولف در تدوین این کتاب از آنها روایت مى‌کند عبارتند از:
- امام على علیه السلام
- امام حسن علیه السلام
- امام حسین علیه السلام
- امام باقر علیه السلام
- امام صادق علیه السلام
- عبدالله بن عباس که چندین طریق دارد.
- مجاهد
- سعید بن جبیر
- ضحاک
- ابوصالح
- عکرمه
- جابر بن عبدالله انصارى
- عبدالله بن مسعود
- سلمان فارسى
- ابوعبدالرحمان سلمی
- سفیان ثوری
- حذیفه
- مقاتل بن سلیمان
- سلیم بن قیس
- ابوسعید خدری
