سؤال: آیا ارتباطی میان عدد چهل با حوادث تاریخی اربعین وجود دارد و می توان از مباحث اعداد درباره این روز بهره گرفت؟
ج: اربعین پیش از آنکه در موضوع امام حسین(ع) اهمیت داشته باشد یکی از جنبه‌های معرفتی در اسلام بوده و علت آن اهتمام به عدد چهل است. قابل انکار نیست که برخی اعداد در معارف دینی ما ویژگی‌هایی دارند و روایات متعددی که بدانها توجه کرده نشان می‌دهد موضوعیتی دارد. اما از سوی دیگر نباید در دامن عددگرایی افتاد چون تکیه افراطی بر اعداد و ارقام ممکن است به ترویج نوعی باطنی‌گرایی و غلو بینجامد چنانکه توجه بیش از حدّ به حروف، فرقه‌های حروفیه و نقطویه را از میان شیعه امامیه برساخت. هر چند ارتباط تاریخی میان حادثه اربعین و آمدن جابر با لفظ چهل نمی‌توان برقرار کرد زیرا این یک اتفاق است و اگر اهل‌بیت هم به کربلا باز گشته باشند یک تلاقی است که برنامه‌ریزی نشده بود؛ با این حال نمی‌توان برگزاری اربعین و گرامی‌داشت این روز را با اهمیت عدد چهل بی‌حساب دانست و ممکن است آنچه به ما رسیده، سیره ائمه یا اصحاب ایشان در بزرگداشت این روز بوده است.
سؤال: بازگشت اهل بیت امام حسین(ع) و اسیران کربلا چگونه و در چه زمانی رخ داد و آیا تناسبی بین آن و اربعین هست؟
ج: تاریخ دقیق بازگشت اسیران از شام به مدینه قطعی نیست. شیخ مفید و شیخ طوسی بیستم صفر را روز رسیدن اسرا از شام به مدینه (نه کربلا) دانسته‌اند ولی بر زیارت جابر از کربلا در روز اربعین تأکید کرده‌اند. اما از ابوریحانی بیرونی (قرن ۵) و پس از وی سید بن طاووس (قرن ۷) نقل شده که اهل بیت به کربلا آمدند. مطلب دیگری هست که شیخ صدوق و پس از او ابوریحان از بازگرداندن سر مقدس امام حسین(ع) به کربلا و ملحق کردن آن به جسد شریف امام سخن گفته‌اند. گروهی این سخنان مبنی بر بازگشت اسیران به کربلا و تلاقی با جابر را نپذیرفته و می‌گویند مورخان و مقتل‌نگاران اولیه به این مطلب اشاره نکرده‌اند و نقل بیرونی یا ابن‌طاووس کافی نیست. عده‌ای هم به دفاع از آن نظریه پرداخته و معتقدند چنین اتفاقی افتاده است.
سؤال: آیااین موضوع به لحاظ تاریخی اهمیت دارد یا تأثیر و اهمیتی در سیره و سبک زندگی هم دارد؟
ج: در قسمت نخست یعنی آمدن جابر و زیارت امام حسین(ع) تأثیر بسیاری داشته و آنچه در این سال‌ها بلکه از قدیم و حتی در شرایط سخت عراق درباره پیاد‌ه‌روی اربعین وجود داشته و کنگره‌ای بزرگ از اجتماع شیعیان را رقم می‌زند و مصداقی از شعائر دینی و مذهبی است، بر پایه آن نقل تاریخی یعنی آمدن جابر در اربعین به کربلاست. اما در خصوص بازگشت اهل‌بیت به کربلا، بیشتر جنبه تاریخی دارد و اگر گزارش آن پذیرفته نشود هم مشکلی ایجاد نمی‌کند یعنی پیامد مذهبی و اجتماعی چندانی ندارد.
سؤال: چه آثار و کتاب‌هایی در باره اربعین می‌توان برشمرد؟
ج: درباره اصل اربعین کتاب‌های بسیاری با همین نام وجود دارد و از قدیم یکی از برنامه‌های علما، چه شیعه و چه اهل سنت، تدوین کتاب الاربعین به عربی یا چهل حدیث فارسی بوده است. این به جهت اهتمام به اصل اربعین و توصیه به حفظ و نگهبانی از تراث اسلامی و شیعی بوده است. اما در خصوص اربعین امام حسین(ع) بیشترین مباحث حول محور آمدن جابر و بحث و بررسی اینکه اسیران هم به کربلا آمدند یا نه، دور می‌زند. شاید بهترین کتاب در این باره از مرحوم آیت‌الله سید محمد علی قاضی طباطبائی است با عنوان «تحقیق در باره اولین اربعین سید الشهداء». در این کتاب که نسبتاً پرحجم است، به تفصیل درباره این موضوع بحث و بررسی شده است. فارغ از اینکه مؤلف بزرگوار توانسته باشد خواننده را درباره فرضیه خود قانع کند یا نه، به مناسبت این بحث، مطالب ارزشمند دیگری را بیان کرده که به اهمیت کتاب افزوده و آن را از آثار ماندگار کرده است.
با تشکر از شما که در این مصاحبه شرکت کردید.
