پرسش:
آیا انفاق از مال برای کسی که بودجه‌اش را پدر یا همسرش به صورت ماهانه به او می‌دهند، یا در اول راه کسب درآمد و مشغول جمع سرمایه برای کارش است هم واجب است و اگر انفاق ننماید بی تقواست؟ اگر واجب است چقدر و چگونه انفاق کنیم؟
پاسخ:
الف – «انفاق» یعنی، انسان از چیزی که دارد، به دیگری یا دیگران نیازمند نیز بدهد؛ به تعبیری یعنی: چیزی را از مالکیت خود خارج کند و در مالکیت دیگری قرار دهد؛ اما نکته اینجاست که مالک حقیقی فقط خداوند غنی و حمید است و هیچ کسی مالک چیزی نیست و این مالکیت‌های صوری، همه اعتباری و موقت و به عنوان جانشین موقت، در اختیار انسان قرار می‌گیرد؛ لذا فرمود: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ … – این کسانی که ایمان آورده‌اید! از آن چه ما روزی شما نموده‌ایم، انفاق کنید … » (البقره، 254) – و فرمود:
«آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَأَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ فَالَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَأَنْفَقُوا لَهُمْ أَجْرٌ كَبِيرٌ» (الحدید، 7)
– به خدا و رسولش ايمان بياوريد و از آنچه شما را نماينده (خود) در آن قرار داده انفاق كنيد (زيرا) كسانی كه از شما ايمان بياورند و انفاق كنند اجر بزرگی دارند.
بنابراین، انفاق یعنی مؤمن به عنوان خلیفة الله، خودش را در چرخۀ رزاقیت خداوند سبحان قرار دهد و در توزیع رزق، عاملیت داشته باشد تا ابتدا خودش به کمال برسد.
ب – اگر کسی گمان نماید که به واسطۀ علم، هنر، صنعت و تلاش خودش، مالی (رزقی) به دست آورده، تفکری قارونی می‌باشد که سبب کفر نسبت به رزاقیت حق تعالی و شرک، در شریک دانستن خود در رزاقیت می‌گردد!
ج – اولین فایدۀ انفاق، به شخص انفاق کننده برمی گردد؛ چنان که خیرِ (منعفتِ) هرگونه حسنه، ابتدا ساختار و شاکلۀ وجودی شخص محسن را اصلاح می‌کند و کمال می‌بخشد؛ و شرّ (ضرر و زیان) هر گونه سیئه، گناه و ظلم نیز ابتدا در شخص عامل اثر می‌گذارد؛ فرمود:
«لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ» (آل عمران، 92)
– هرگز به نيكوكارى نخواهيد رسيد تا از آنچه دوست داريد انفاق كنيد؛ و از هر چه انفاق كنيد قطعا خدا بدان داناست.
ج – اگر چه «انفاق» را بیشتر در رابطه با مال و اموال مطرح نموده‌اند، اما فرمود: «از آن چه خداوند منّان رزق شما نموده انفاق کنید»، بنابراین، اولاً لازم نیست که حتماً پرداختی به نیّت «انفاق» صورت پذیرد، بلکه خمس، زکات، کفاره، وقف، وصیت، هدیه و صدقه نمونه‌هایی از انفاق شمرده می‌شوند؛ و ثانیاً رزق غیر مادی که خداوند منّان عطا نموده و می‌نماید، به مراتب بیشتر از ارزاق مادی می‌باشد، لذا زکات علم نیز واجب است و نوعی انفاق می‌باشد؛ یا فرمود که زکات شجاعت، جهاد فی سبییل الله است.
د – آنان که گمان می‌نمایند زکات از مال آنها می‌کاهد، توجه ندارد که اولاً مالک حقیقی هر چه دارند، خداوند سبحان می‌باشد – ثانیاً او رزق داده و دستوراتی برای مصرفش نیز داده است – ثالثاً دریافت کنندۀ هر گونه انفاقی، خداوند غنی و حمید می‌باشد:
«أَلَمْ يَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ هُوَ يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ وَيَأْخُذُ الصَّدَقَاتِ وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ» (التوبة، 104)
– آيا نمیدانند كه تنها خداوند توبه را از بندگانش میپذيرد و صدقات را میگيرد و خداوند توبه پذير و رحیم است.
*- و البته انفاق باید فقط در راه خدا باشد و هر کسی چیزی در راه خدا بدهد، خداوند منّان چندین برابرش را در دنیا به او برمی گرداند و در آخرت نیز اجر مضاعف می‌دهد:
«مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ» (البقره، 261)
– مَثَل آنان که اموالشان را در راه خدا انفاق می‌کنند، مانند دانه‌ای است که هفت خوشه برویاند، در هر خوشه صد دانه باشد؛ و خدا برای هر که بخواهد چند برابر می‌کند و خدا بسیار عطا کننده و داناست.
نکات:
1- هر نوع زکات (پرداخت) و انفاقی، اعم از مادی و معنوی، باید در راه خدا باشد و حق تعالی صدقات و هیچ کار خیری را از بندگان کافر و منافقش نمی‌پذید؛ یعنی به آن اجری نمی‌دهد؛ چون آنها برای خدا انفاق نکرده‌اند که او اجرش را دهد:
«قُلْ أَنْفِقُوا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ إِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْمًا فَاسِقِينَ» (التوبة، 53)
– بگو چه با رغبت چه با بى ميلى انفاق كنيد، هرگز از شما پذيرفته نخواهد شد چرا كه شما گروهى فاسق بوده‌ايد.
2- خداوند متعال، نوع و مقدار انفاق را معین ننموده است، بلکه می‌فرماید: «خروجی داشته باش، تا ابتدا خودت بیشتر دریافت کنی و سپس خیر رسان باشی».
ظرفی را در نظر بگیرد که 20 هزار لیتر گنجایش دارد و پس از پُر شدن، دیگر ورودی آن قطع می‌شود؛ اما اگر سوراخی در زیر ظرف باشد و خروجی داشته باشد، هیچ گاه ورودی به آن قطع نمی‌شود و میلیون‌ها لیتر را دریافت می‌دارد و همیشه مفید واقع می‌شود.
3- در انواع زکات‌‌ها، صدقات و انفاق مالی نیز نه تنها نفرمود هر چه دارید بدهید تا دست خودتان خالی شود و گرفتار بمایند، بلکه فرمود: «اسراف ننمایید»، یعنی بیش از حدّ نباشد:
«وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا» (الإسراء، 29)
– و دستت را به گردنت زنجير منما (که هیچ ریزشی نداشته باشد) و بسيار [هم] گشاده دستى منما تا ملامت شده (سرزنش شوی) و حسرتزده بر جاى مانى.
«وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا» (الفرقان، 67)
– و آنان که وقتی انفاق می‌کنند، نه از حدّ معمول [و متعارف] می‌گذرند و نه تنگ می‌گیرند، و [انفاقشان] همواره میان این دو (در حدّ اعتدال) است.
بنابراین، انفاق در راه خدا و به اندازه، نه تنها دارایی را کاهش نمی‌دهد، بلکه آن را افزایش می‌دهد و نه تنها کسی را فقیر و گرفتار نمی‌سازد، بلکه برایش گشایش می‌آورد.
مانع از انفاق
تنها چیزی که مانع از انفاق می‌شود، «بُخل» است که به شدّت آن «شح» گفته می‌شود و البته تنها راه درمان بُخل نیز انفاق می‌باشد:
«فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ وَاسْمَعُوا وَأَطِيعُوا وَأَنْفِقُوا خَيْرًا لِأَنْفُسِكُمْ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (التغابن، 16)
– بنابراين تا آنجا كه در توان داريد تقوای الهی پيشه كنيد، و گوش دهيد و اطاعت نمائيد، و انفاق كنيد كه برای شما بهتر است، و آنها كه خود را از بخل (خسّت،حرص) مصون بدارند، رستگار و پيروزند.
«وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلِلَّهِ مِيرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ» (آل عمران، 180)
– آنها كه بخل میورزند، و آنچه را خدا از فضل خويش به آنان داده، انفاق نمیكنند، گمان نكنند اين كار به سود آنها است؛ بلكه برای آنها شر است؛ بزودی در روز قيامت آنچه را درباره آنان بخل ورزيدند همانند طوقی به گردن آنها میافكنند. و ميراث آسمانها و زمين، از آن خداست؛ و خداوند، از آنچه انجام میدهيد، آگاه است.
بکوشیم اهل انفاق مادی و معنوی در راه خدا باشیم
«وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ» (البقره، 265)
– ومثل کسانی که اموالشان را برای طلب خشنودی خدا و استوار کردن نفوس خودشان [بر حقایق ایمانی و فضایل اخلاقی] انفاق می‌کنند، مانند بوستانی است در جایی بلند که بارانی تند به آن برسد، در نتیجه میوه‌اش را دو چندان بدهد، و اگر باران تندی به آن نرسد باران ملایمی می‌رسد [و آن برای شادابی و محصول دادنش کافی است] و خدا به آنچه انجام می‌دهید، بیناست.
