تأثیرگذاری متون مکتوب در جوامع انسانی، متون مقدساند. این متنها از بدو پیدایش مورد توجه اندیشمندان و عموم مردم بوده و از زمانهای دور از زبان اصلی به زبانهای دیگر برگردانده شده‌اند. اطلاع رسانی و چگونگی درج مشخصات برگردانهای قرآن کریم در کتابنامهها، موضوع این نوشتاراست.
۱. پیشینه تاریخی
تهیه کتابنامه برای ترجمههای متون مقدس، به صورت اثری مستقل، در آثار گذشتگان مورد توجه نبوده است. این موضوع در کتابشناسیها و در مقدمه خود ترجمهها به صورت بحث جانبی، طرح شده است.
ابن ندیم در فن دوم از مقاله اول کتابش، در بحث از کتب شرایع، از ترجمه متون مقدس قبل از اسلام سخن گفته و از ترجمه صحف و تورات و انجیل و کتابهای پیامبران و شاگردان آنها از عبری و یونانی و صابیی به عربی یاد میکند که احمد بن عبداللّه بن سلام ترجمه نموده است.۱ پس از آن ابن ندیم از انجیل عربی یاد میکند که یونس القس به وی خبر داده. وی نام مترجم عربی آن را یاد نکرده است. ندیم در ادامه بحث از کتب آسمانی به تفصیل به بحث از قرآن کریم پرداخته و کتابهای نگاشته شده درباره تفسیر قرآن، معانی قرآن، غریب قرآن، فرهنگ لغات قرآن، قرائات، اختلاف مصاحف، و دیگر علوم قرآن را ذکر کرده؛۲ ولی از ترجمه قرآن به لغات دیگر و یا مترجمان سخن نگفته است. این میتواند بدان معنا باشد که تا زمان وی قرآن به زبانهای دیگر ترجمه نشده و یا وی از آن اطلاع نداشته است.
در فهرست شیخ طوسی نیز ـ که در بیان آثار دانشمندان شیعی ترتیب داده ـ یادی از ترجمه قرآن به میان نیامده است. این بدان معنا نیست که تا آن زمان ترجمهای از قرآن کریم به لغات دیگر صورت نگرفته است. در کشف الظنون نیز از ترجمه قرآن بحثی به میان نیامده است.
در کتابشناسیهای اخیر به ترجمههای قرآن توجه شده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در ذریعه بابی را درباره ترجمه قرآن گشوده و پس از آن سی ترجمه قرآن را به زبانهای مختلف معرفی نموده است. آقا بزرگ در معرفی ترجمهها به ذکر نام مترجم، زبانی که به آن ترجمه شده و چاپ آن اکتفا نموده و به محتوای ترجمهها و ارزش و اعتبار علمی آنها نپرداخته است.۳
استوری از مستشرقان کتابشناس، در اثر خود ـ که به معرفی آثار پارسی اختصاص داده و در جلد اول آن به علوم قرآن پرداخته ـ ترجمههای پارسی قرآن را با تفاسیر در هم کرده و در ذیل عنوان «تر جمهها و تفسیرهای قرآن» به معرفی ترجمهها پرداخته است. معرفیهای وی نیز کوتاه است.۴
۲. ترجمههای قرآن کریم
اطلاع رسانی در باره ترجمههای قرآن کریم در عصر جدید در قالبهای مختلف صورت گرفته که پنج شیوه هر کدام نسبت به بقیه تفاوت دارد.
۲ـ۱. ترجمههای قرآن کریم به زبانهای مختلف
در چند دهه اخیر اطلاعرسانی درباره ترجمه قرآن رشد قابل توجهی داشته و مرکز ترجمه قرآن به زبانهای خارجی از سوی سازمان اوقاف در قم به همین منظور تأسیس گردیده است. مجله «ترجمان وحی» از سوی این مرکز برای اطلاعرسانی در باره ترجمه قرآن به زبانهای مختلف و نقد و بررسی آنها منتشر میشود.
نشریاتی نیز در چند دهه اخیر به مباحث ترجمه قرآن کریم توجه کرده و مقالات متعددی را در این زمینه منتشر نمودهاند.
در دائرة المعارفها نیز به ترجمههای قرآن کریم توجه شده است. در دائرةالمعارف فارسی مصاحب در مدخل «قرآن» در عنوانهای فرعی این مدخل عنوانی به نام «ترجمهها» ایجاد نموده و در ذیل آن از ترجمههای فارسی، لاتینی، فرانسوی، ایتالیایی، انگلیسی، آلمانی، روسی، هلندی، اسپانیایی، سوئدی، دانمارکی و ترجمه عبری قرآن کریم بحث شده است.۵
در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه قرآن» در سه محور: ۱. مباحث نظری، نگارشِ آقای سید احمد هاشمی؛ ۲. ترجمه به فارسی، نگارشِ آقای آذرتاش آذرنوش؛ ۳. ترجمه به زبانهای دیگر به قلم آقای محمد کاظم رحمتی، به تفصیل درباره ترجمههای قرآن بحث شده است.۶
در الذریعه نیز به ترجمههای مختلف قرآن توجه شده است.۷
دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی فصلی را به ترجمهءهای قرآن اختصاص داده است.
کتابشناسیهایی که تاکنون درباره ترجمه قرآن به زبانهای دیگر منتشر شده به تفکیک زبا ن در ذیل درج میشود. شایان ذکر است کتابشناسیهای ترجمههای فارسی در ادامه مقاله معرفی خواهد شد.
آذری
ـ نقد و بررسی ترجمههای آذری قرآن کریم. ترجمه آقای احمد کاویان پور، رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحی، سال اول، ش ۲، اسفند ۱۳۷۶، ص۷۵ ـ ۸۶.
ـ نقد و بررسی ترجمههای آذری قرآن کریم. رسول اسماعیل زاده، ترجمه آقایان ضیاء بنیادف و واسیم محمد علی یئو، ترجمان وحی، سال دوم، ش ۳، شهریور ۱۳۷۷، ص ۴۸ ـ ۵۵. (همراه با آمار ترجمههای ترکی آذری موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید).
ـ نگاهی به ترجمههای آذربایجانی قرآن کریم: رسول اسماعیل زاده، ترجمان وحی، سال اول، ش ۱، شهریور ۱۳۷۶، ص ۶۰ ـ ۷۳.
ـ مختصری در باره ترجمه قرآن کریم به زبان آذربایجانی: واسم محمد علیزاده، ادبستان، سال سوم، ش ۳۱، تیر ۱۳۷۱، ص ۳۴ـ۴۲.
آلبانی
ـ ترجمههای قرآن کریم به زبان آلبانیایی: گازمند اشپوزا، ترجمان وحی، سال دوم، ش ۴، اسفند ۱۳۷۷، ص ۲۲ ـ ۲۶.
آلمانی
ـ تفصیل ترجمههای قرآن کریم به زبان آلمانی (از مجله فکرون): محمد حسین ساکت وحید، دوره دوازدهم، ش ۹، آذر ۱۳۵۳، ص ۷۴۱ ـ ۷۴۵.
ـ پژوهشهای قرآنی در آلمان: زهرا کدخدا مزرجی، مسجد، سال اول، ش۶، آذر ۱۳۷۱، ص ۴۴ـ۴۵.
ـ ترجمه قرآن به زبان آلمانی، چشم انداز، سال اول، ش ۵، مرداد ۱۳۷۶، ص ۴۲ ـ ۴۴.
اردو
ـ شیوههای تفسیر قرآن کریم در هند و پاکستان: سید مرتضی حسین صدر الافاضل، ترجمهمحمد هاشم، مشکوة، ش ۱۱، تابستان ۱۳۶۵، ۱۲ ـ ۲۶. بخشی از مقاله درباره ترجمههای فارسی قرآن در هند و پاکستان است.
ارمنی
ـ ترجمه قرآن مجید به زبان ارمنی و دو نسخه خطی آن در موزه ارامنه جلفا، لئون میناسیان.
اسپرانتو
ـ ترجمه قرآن به زبان جهانی اسپرانتو: ناصر الدین صاحب الزمانی، نسل نو، سال سوم، ش۱، ص ۱۰ ـ ۱۱.
انگلیسی
ـ نگاهی گذرا به ترجمههای قرآن به زبان انگلیسی: آربری. آرتور جان، ترجمه و نگارش سید محمد دامادی، وقف، میراث جاویدان، سال ششم، ش ۲۱، بهار ۱۳۷۷، ص۲۰ ـ ۳۲.
ـ سیری بر ترجمههای انگلیسی قرآن کریم: محمد رضایی، ادبستان، سال پنجم، ش ۵۳، اردیبهشت ۱۳۷۳، ص ۵۸.
ـ کتابشناسی گزیده ترجمههای انگلیسی قرآن کریم: قداوئی. ا. ر، ترجمه علی حقی، مجله مترجم، سال سوم، ش ۱۰، تابستان ۱۳۷۳، ص ۲۰۵ـ۲۱۲.
ـ نگاهی به ترجمههای انگلیسی قرآن: سالارمنافی اناری، فصلنامه ترجمه، سال دوم، ش ۳ و ۴، بهار و تابستان ۱۳۷۶، ص ۳۵ـ۴۳.
ـ معنی چند ترجمه فارسی: [صحیفه ] مبین، پیش شماره ۱، تابستان ۱۳۷۳، ص ۵۸ ـ ۶۰. [معرفی هفت ترجمه انگلیسی قرآن ]
ایتالیایی
ـ ترجمههای قرآن مجید به زبان ایتالیایی: سید هادی خسرو شاهی، تاریخ و فرهنگ معاصر، سال اول، ش۲، زمستان ۱۳۷۰، ص ۲۵۱ـ۲۵۷.
ترکی استانبولی
ـ غبار زدایی از چهره ترجمههای ترکی استانبولی قرآن مجید: سید حسین رضوی، بینات، سال پنجم، ش ۱۹، پاییز ۱۳۷۷، ص ۱۲۳ـ۱۳۷.
ـ بررسی ترجمه قرآن مجید به زبان ترکی استانبولی: گروه ترجمه ترکی استانبولی مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهای خارجی، ترجمان وحی، سال ۲، ش۴، اسفند ۱۳۷۷، ص ۳۸ـ۵۰.
چینی
ـ قرآن در چین: جین یی. جیو، ترجمه محسن جعفری مذهب، ترجمان وحی، سال دوم، ش ۴، اسفند ۱۳۷۷، ص۲۷ ـ ۳۷.
روسی
ـ تاریخ ترجمه قرآن به زبان روسی: و. بلایف، ترجمه محمد نایب پور، کیهان فرهنگی، سال دوازدهم، ش ۱۲۲، مرداد و شهریور ۱۳۷۴، ص ۷۸ ـ ۸۱.
ـ گزارشی کوتاه درباره ترجمههای قرآن کریم به زبان روسی: احمد پاکتچی، ترجمان وحی، سال دوم، ش ۳، شهریور ۱۳۷۷، ص ۷۶ ـ ۱۰۲.
ـ ترجمه قرآن به زبان روسی: والیریا پورخواء، مسجد، سال دوم، ش ۸و۹، خرداد، تیر، مرداد، شهریور ۱۳۷۲، ص۸۶ ـ ۸۷. (مصاحبه با خانم والیریا پورخواء مترجم قرآن به زبان روسی ).
ـ ترجمه قرآن کریم به زبان روسی از سابلوکوف تا پوروخووا: عمادالدین حاتم، ترجمان وحی، سال دوم، ش ۴، اسفند ۱۳۷۷، ص ۵۱ ـ ۸۲.
ـ ترجمه قرآن کریم به زبان روسی: گفتوگو با پروفسور دکتر محمد نوری عثمان مترجم قرآن کریم، عثمان اف محمد نوری، جمهوری اسلامی، سال هجدهم، ش ۵۱۱۴، یکشنبه ۷ بهمن ۱۳۷۵، ص ۱۴.
ـ تحقیقی پیرامون ترجمه قرآن به زبان روسی: عبدالواحد ملکی، جمهوری اسلامی، سال هفدهم، ش ۴۸۱۵، دو شنبه ۲۵ دی ۱۳۷۴، ص۱۱.
سوئدی
ـ اولین ترجمه سوئدی قرآن کریم: آیات، سال اول، پیش شماره ۲، دوشنبه ۷ دی ۱۳۷۷، ص ۳. [معرفی ترجمه قرآن محمد بسیر نستوم به زبان سوئدی ].
فرانسوی
رهروان حقیقت (هفده گفتار)، جواد حدیدی، تهران مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۸۰، رقعی، گالینگور، ۳۱۲ص. در ص ۳۳ـ۱۰۸ این کتاب از ترجمههای فرانسوی قرآن کریم گفتوگو شده است.
لاتینی
ـ نظری اجمالی بر ترجمههای لاتینی قرآن مجید: هارتموت بابزین، ترجمه علیرضا انوشیروانی، ترجمان وحی، سال چهارم، ش ۷، شهریور ۱۳۷۹، ص ۳۵ ـ ۴۸.
ـ نخستین ترجمههای لاتینی قرآن و تأثیر آن بر ترجمههای قرآن به زبانهای اروپایی: حسن معایرجی، ترجمه بنیاد بعثت، آینه پژوهش، سال سوم، بخش اول: ش ۱۳و۱۴، خرداد ـ شهریور ۱۳۷۱، ص ۶۳ـ۷۶، بخش دوم: ش ۱۵، مهر ـ آبان، ص ۳۰ـ۳۸.
کتابشناسیهای ترجمههای قرآن کریم به زبانهای مختلف:
ـ کتابشناسی جهانی ترجمهها(TranslationmIndex)، ایندکس بانک اطلاعات کتابشناسی بینالمللی ترجمهها از سال 1979 میلادی است. این مجموعه که نسخه هشتم آن توسط یونسکو و در قالب لوح فشرده عرضه شده، کتابهای ترجمه شده را در بیش از 100 کشور جهان فهرست نموده است. ویراستِ کنونی این نرمافزار، حاوی دادههای کتابشناسی بیش از 1200000 منبع ترجمه شده در میان چهارصد زبان مختلف دنیا از حدود 200000 پدید آورنده در زمینههای موضوعی مختلف است.8
ـ ترجمان وحی، فصلنامه تخصصی مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهای خارجی. در شمارههای مختلف این مجله کتابشناسیها و معرفی و نقد ترجمههای قرآن کریم به زبانهای مختلف منتشر شده است.
ـ ۱۰ ترجمه جدید از قرآن به زبانهای زنده دنیا، گلستان قرآن، ش ۱۶۵، سال ششم، نیمه دوم آذر ماه ۱۳۸۲، ص۲۴.
ـ تاریخ ترجمه قرآن در جهان، تألیف و ترجمه: دکتر جواد سلماسی زاده، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۹ش، وزیری، ۱۶۸ص.
ـ کتابشناسی جهانی ترجمهها و تفسیرهای چاپی قرآن مجید به شصت و پنج زبان
فراهم آورنده: عصمت بنیارق ـ خالد ارن، ترجمه و نگارش: محمد آصف فکرت، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۷۳ ش، وزیری، ۳۵۹ص. (معرفی این کتاب: محمد علی سلطانی، آینه پژوهش، سال پنجم، ش ۲۹ ـ ۳۰. بهمن و اسفند ۱۳۷۳، ص ۱۲۲).
ـ ترجمههای موجود قرآن به زبانهای گوناگون، ج. د. پیرسن، ترجمه هوشنگ اعلم، تحقیقات اسلامی، سال اول، ش ۲ و سال دوم، ش ۱، (۱۳۶۵ـ۱۳۶۶)، ص ۱ ـ ۱۱.
ـ فهرست مقالات فارسی ترجمه قرآن کریم، هادی حجت، ترجمان وحی، سال سوم، ش ۵، شهریور ۱۳۷۸، ص ۹۴ ـ ۱۲۱.
ـ ترجمه قرآن به زبانهای زنده دنیا، علی حجتی کرمانی، درسهایی از مکتب اسلام، سال چهاردهم، ش ۷، مرداد ۱۳۵۲، ص ۱۷ ـ ۲۱.
ـ ترجمه قرآن به زبانهای اروپایی، سید هادی خسرو شاهی، کیهان اندیشه، ش ۲۸، بهمن و اسفند ۱۳۶۸، ص ۲۱۰ـ۲۲۰.
ـ مستشرقان و قرآن کریم، سید محمد دامادی، وقف، میراث جاویدان، سال سوم، ش ۱۱و ۱۲، پاییز و زمستان ۱۳۷۴، ص ۴۲ـ۴۸.
ـ ترجمههای قرآن، عباس زریاب خویی، بزم آورد، شصت مقاله در باره تاریخ فرهنگ و فلسفه، ج ۱، انتشارات محمد علی علمی، ۱۳۶۸، ص ۴۳۷ ـ ۴۴۱. [بخشی از مقاله «قرآن»].
ـ چند نکته درباره ترجمههای اروپایی قرآن، محمد علی سجادیه، کیهان اندیشه، ش۳۰، خرداد و تیر۱۳۶۹، ص ۱۶۶ ـ ۱۶۷. [درباره مقاله آقای خسرو شاهی در شماره ۲۸ کیهان اندیشه راجع به ترجمههای اروپایی قرآن ].
ـ نگرشی به ترجمه قرآن در غرب، عبد الرحمن عقیقی بخشایشی، درسهایی از مکتب اسلام، سال سی و دوم ش ۸، آبان ۱۳۷۱، ص ۴۸ ـ ۵۵.
ـ فهرستی از مطالعات اروپایی درباره ترجمه قرآن، مرتضی کریمی نیا، ترجمان وحی، سال دوم، ش۴، اسفند ۱۳۷۷، ص ۸۷ـ۹۳.
ـ نگاهی گذرا به ترجمههای قرآن به زبانهای شرقی و غربی، علی اکبر مهدی پور، نسل نو، سال چهارم، ش ۴، شعبان ۱۳۹۸ هـ. ق، ص ۱۱ ـ ۱۴ و ۲۶.
ـ آشنایی با کتابخانه تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن، محمد علی هاشم زاده، بینات، سال دوم، ش ۵ بهار ۱۳۷۴، ص ۱۶۰ ـ ۱۶۷. [در صفحه ۱۶۴ و ۱۶۵ فهرست ترجمههای قرآن به زبانهای مختلف موجود در کتابخانه تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن آمده است].
ـ آمار اجمالی قرآنهای مترجم به زبانهای خارجی موجود در مرکزترجمه قرآن کریم تا تاریخ ۲۲/۱۱/۷۸، ترجمان وحی، سال سوم ش۶، زمستان ۱۳۷۸، ص ۹۸ ـ ۱۰۰.
ـ اولین ترجمه قرآن به زبان اروپایی، اطلاعات، (ویژه نامه قرآن کریم)، شنبه ۱۵ بهمن ۱۳۷۳، ص ۲.
ـ طرح کتاب شناسی جهانی ترجمههای قرآن کریم در سه مرحله، ترجمان وحی، سال دوم، ش ۳، شهریور ۱۳۷۷، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.
ـ گزارش آماری ترجمههای قرآن کریم به ۴۴ زبان زنده جهان، جمهوری اسلامی (ویژهنامه نمایشگاه قرآن کریم)، پنج شنبه ۵ بهمن ۱۳۷۴، ص ۸.
ـ گزارشی از مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهای خارجی، جوان، پیش شماره ۶، ویژهنامه قرآن و معارف اسلامی، مهر ۱۳۷۷، ص ۴.
ـ نمایش قرآنهای خطی، نفیس و مترجم در تهران، جمهوری اسلامی، سال شانزدهم، ش ۴۵۶۲، پنج شنبه ۴ اسفند ۱۳۷۳، ص ۱۲. [ به همراه تاریخچه ترجمه قرآن به فارسی و به زبانهای خارجی ].
۲ـ۲. ترجمه قرآن به زبان فارسی
کتاب آسمانی قرآن کریم در طول تاریخ همواره محور اندیشه و عمل مسلمانان بوده است. مسلمانان برای گشودن معضلات فکری و عقیدتی و رفع مشکلات فردی و اجتماعی به این کتاب مقدس مراجعه میکردند. از این طریق آثار فراوانی در علوم مربوط به قرآن خلق گردید و صدها کتاب در تفسیر، تجوید، ترجمه، رسمالخط، قرائات و دیگر علوم قرآنی نگاشته شد.
از جمله آثاری که در این زمینه پدید آمد، ترجمه قرآن کریم به زبانهای غیر عربی است. اولین زبانی که قرآن کریم بدان ترجمه گردید، زبان فارسی بود. ایرانیان با عشق و علاقه وافری که به اسلام و قرآن داشتند، برای همگانی شدن فهم قرآن اقدام به ترجمه و تفسیر آن به زبان فارسی نمودند، که حاصل آن صدها تفسیر و ترجمه پارسی است که به دست ما رسیده است. این آثار علاوه بر جنبه مذهبی و دینی از لحاظ ادبی و زبان شناسی دارای اهمیت فوق العاده هستند و از این طریق میتوان به بسیاری از واژههای دقیق پارسی و مرادف آنها در عربی دسترسی پیدا کرد.
اولین ترجمه فارسی
طبق مصادر موجود اولین کسی که اقدام به ترجمه قرآن کریم به پارسی نمود، سلمان فارسی است. درباره ترجمه سلمان فارسی گفتار متفاوت است. اسفراینی در تفسیر تاج التراجم در این زمینه چنین مینویسد:
ناچار بُوَد که قرآن را ترجمه باشد به زبانی دیگر تا اهل لغت آن را بدانند و ترهیب ایشان بدان حاصل شود. و از بهر این معنی بود که سلمان فارسی از مصطفی ـ صلی اللّه علیه و سلم ـ دستوری خواست تا قرآن به پارسی به قوم خویش نویسد، وی را دستوری داد. چنین گفتهاند که وی قرآن بنبشت و پارسی آن اندر زیر آن بنبشت آنگه به آخر آن بنبشت: هذا القرآن الذی انزل علی محمد؛ این است قرآن که فرو فرستیده آمده است بر محمد صلی اللّه علیه و سلم. ۹
در برخی مصادر نیز عنوان شده که سلمان فقط سوره فاتحه را به پارسی ترجمه نموده است:
روی ان اهل الفارس کتبوا الی سلمان الفارسی ان یکتب لهم الفاتحه بالفارسیة فکتب لهم: « بسم اللّه الرحمن الرحیم، بنام یزدان بخشاینده».
فکانوا یقرووءن ذلک فی الصلاة حتی لانت ألسنتهم. و بعد ما کتب، عرضه علی النبی صلی اللّه علیه و سلم.۱۰
جاحظ نیز در باره سخنوری موسی بن سیّار اسواری (م۲۵۵ق) مینویسد:
در مجلس خود که مشهور بود مینشست تازیان در سمت راست و ایرانیان در چپ او مینشستند و او آیهای از کتاب خدا میخواند و آن را به عربی برای تازیان تفسیر میکرد. سپس به ایرانیان روی میکرد و تفسیر آن را برای ایشان به فارسی میگفت و کسی در نمییافت که به کدام زبان بهتر سخن میگوید.
و در جای دیگر میگوید:
موسی بن سیّار اسواری تفسیر قرآن میکرد به پارسی.۱۱
در قرنهای بعدی ترجمههای متعددی از قرآن کریم انجام گرفت که از میان آنها ترجمه تفسیر طبری، کشف الاسرار میبدی، ترجمه ابوالفتوح رازی، تفسیر گازر، مواهب علیه مشهور به تفسیر حسینی، ترجمة الخواص زوارهای، منهج الصادقین و خلاصه آن، بیشتر از دیگر ترجمهها، مورد توجه قرار گرفته و در ترجمههای بعدی تاثیرگذار بودند.
در دائرة المعارف تشیع مدخلی با عنوان «ترجمه قرآن» ـ که نگارش آن را مرحوم آقای محمد حسین روحانی برعهده داشته ـ و در جلد هفتم دانشنامه جهان اسلام در ذیل مدخل «ترجمه قرآن»۱۲، درباره تطور ترجمهفارسی قرآن و مباحث نظری آن و ترجمههای معروف پارسی، سخن رفته است.
۲ـ۲ـ۱. ترجمههای کهن فارسی
ترجمهءهای کهن پارسی قرآن کریم از جهات مختلف مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته و شناسایی و انتشار آنها در سالهای اخیر روند رو به رشد داشته است.
در دائرة المعارفها نیز ترجمههای کهن فارسی مورد توجه قرار گرفته است.
علاوه بر انتشار متن چندین ترجمه کهن و مقالات متعدد در معرفی و نقد آنها، در فهارس نسخ خطی این ترجمهها معرفی و علاوه بر آن چندین کتابشناسی مستقل در این رابطه منتشر شده است.
در فهارس نسخ خطی ترجمههای قرآن کریم به چند سبک معرفی شده است. در برخی از آنها ترجمه قرآنها فقط با عنوان «قرآن مترجم» یاد شده و هیچ خصوصیت دیگری ذکر نشده است. در برخی از فهارس نیز به ترجمهها توجه نشده و ترجمههایی که در لابهلای سطور در مصحفها و کتابهای دعا تحریر شده، معرفی نگشته است. در تعدادی از فهارس نیز به مسئله ترجمه به صورت جدی توجه شده و.. .مشخصات ظاهری ترجمهها ذکر و نمونههایی از ترجمه نقل شده است.
در اینجا کتابها و فهارس نسخههای خطی که اختصاصاً درباره قرآنهای مترجم تدوین شده، یا در آنها بخشی به معرفی نسخههای خطی ترجمههای قرآن کریم اختصاص یافته، معرفی میگردد.
کتابنامه بزرگ قرآن کریم: شیخ محمد حسن بکایی، مرکز نشر قبله، (تاکنون ۱۶ جلد از آن منتشر شده است). در جلد چهارم این کتاب ترجمههای قرآن کریم به زبانهای مختلف معرفی شده است.
فهرستگان نسخههای خطی فارسی قرآن کریم: در دست نبودن اطلاعات جامع در باره نسخههای موجود از ترجمههای قرآن کریم، پژوهش در این زمینه را با دشواری مواجه میساخت. این کتاب گامی است در جهت هموار کردن راه پژوهش در این زمینه.
این طرح در سال ۱۳۷۶ق در مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهای خارجی، با هدف شناسایی نسخههای خطی موجود از ترجمههای فارسی قرآن کریم در کتابخانههای جهان آغاز گردید.
در اجرای این طرح کلیه فهارس نسخ خطی منتشر شده در ایران و دیگر کشورها مورد بررسی قرار گرفت و اطلاعات مربوط به نسخ خطی ترجمههای قرآن کریم استخراج شد.
این طرح در محدوده فهارس نسخ خطی منتشر شده (به صورت مستقل یا در ضمن نشریات) به اجرا در آمد و حدود ۳۵۰ فهرست متعلق به بیش از پانصد کتابخانه مورد بررسی قرار گرفت که تعدادی از فهارس در موضوع مورد بحث اطلاعاتی را در بر نداشتند.
از فهارس مذکور، اطلاعات مربوط به نسخ خطی ترجمههای قرآن کریم استخراج گردید. در مرحله اول تعداد فیشها به حدود ۲۰۰۰ فیش بالغ شد که پس از حذف فیشهای مکرر و نسخههای متعدد یکترجمه، عنوانهای باقی مانده به ۸۹۵ عنوان رسید.
فهرست نسخ خطی قرآنهای مترجم کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی: محمد آصف فکرت، انتشارات کتابخانه آستان قدس رضوی، ۱۳۶۳ش، وزیری، ۴۸۰ص. در این کتاب ۳۲۶ نسخه خطی ترجمه قرآن کریم به فارسی و ترکی معرفی شده است.
ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری: یو. ا. برگل، مترجم یحیی آرین پور و سیروس ایزدی و کریم کشاورز، تحریر احمدمنزوی، تهران، موءسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۲ ش، ۲ جلد.
در جلد اول ص ۲۵۳ـ۹۷ تعدادی از ترجمههای فارسی قرآن کریم معرفی شده است.
بررسی و طبقه بندی نقدهای مربوط به ترجمههای قرآن کریم به زبان فارسی: پایاننامه کارشناسی ارشد، هادی حجت، استاد راهنما: دکتر آذرتاش آذرنوش، زمستان ۱۳۷۷ش، رحلی، ۱۴۰ص.
تاریخ ترجمه از عربی به فارسی از آغاز تا عصر صفوی: بخش اول: ترجمههای قرآنی، آذرتاش آذرنوش، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۵ش، وزیری، ۳۲۷ص.
دائرة المعارف قرآن کریم ـ گنجینه قرآن کریم: حسن سعید، تهران، کتابخانه چهل ستون، مسجد جامع تهران، جلد پنجم، ۱۴۰۸ هجری، وزیری، ۱۸۳ص.
دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی: بهاء الدین خرمشاهی، تهران، انتشارات دوستان و انتشارات ناهید، چاپ اول، ۱۳۷۷ش، دو جلد، وزیری، جلد اول ۱۱۷۲ص، جلد دوم ۱۲۱۶ص.
کتابشناسی قرآن و علوم قرآنی: تألیف صدیقه سلطانیفر و مریم حکیم سیما، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، زمستان ۱۳۷۰، وزیری، ۴۴۰ص. در موارد مختلف این کتاب ترجمه هایی از قرآن کریم معرفی شده است.
راهنمای گنجینه قرآن کریم (قرآنهای خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی): احمد گلچین معانی، مشهد، انتشارات اداره کتابخانه آستان قدس، ۱۳۴۷ش، وزیری، ۳۷۴ص.
فرهنگنامه قرآنی: گروه فرهنگ و ادب بنیاد پژوهشهای اسلامی با نظارت دکتر محمد جعفر یاحقی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲ ش، وزیری، ۴ جلد.
فهرست قرآنهای سلطنتی: بدری آتابای، تهران، کتابخانه سلطنتی، ۱۳۵۱ ش، وزیری، ۴۹۳ص.
فهرست مشترک نسخههای خطی علوم قرآنی در ایران: احمد منزوی، تهران، پیام آزادی، ۱۳۷۸ ش، رقعی، ۲۱۴ص.
فهرست مشترک نسخههای خطی علوم قرآنی در پاکستان: احمد منزوی، تهران، پیام آزادی، ۱۳۷۸ ش، رقعی، ۲۶۶ص.
فهرست میکروفیلمها و نسخ خطی موزه ملی ایران: محمّد ریاض، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۴ ش، وزیری، ۲۲۴ ص.
دراین فهرست ۲۳۴ میکروفیلم و ۳۴ نسخه خطی معرّفی شده است. در ضمن آنها حدود ۱۵۰ نسخه خطی قرآن معرفی شده که تعدادی از آنها ترجمه دارد.
فهرست نسخ خطی قرآن مجید کتابخانه گنج بخش: محمد نذیر رانجها، اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۲ش، وزیری، ۴۰۵ص.
فهرست نسخههای خطی گنجینه قرآن: علی اکبر خان محمدی، تهران، موءسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی با همکاری سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰ش، وزیری، ۲۱۶ص.
نخستین مفسران پارسی نویس: تألیف موسی درودی، تهران، انتشارات نور فاطمه (س)، ۱۳۶۲، وزیری، ۲۳۲ص. در این کتاب ترجمههای کهن فارسی معرفی و ارزیابی شده است.
هزار سال تفسیر پارسی: سید حسن سادات ناصری، منوچهر دانش پژوه، تهران، نشر البرز، ۱۳۶۹ ش. در این کتاب نیز ترجمههای کهن فارسی معرفی و ارزیابی شده است.
۲ـ۲ـ۲. ترجمههای جدید فارسی
در پنجاه سال اخیر به ترجمه فارسی قرآن توجه جدی شده و دهها ترجمه فارسی جدید از سوی محققان به عالم علم و تحقیق عرضه شده است. به تبع آن نقد و معرفی و ارزیابی این ترجمه رونق گرفته و نشریات به مباحث ترجمه قرآن کریم توجه کرده و مقالات متعددی را در این زمینه منتشر نمودهاند. علاوه بر آن چند نشریه تخصصی در زمینه قرآن کریم و فصلنامه ترجمان وحی اختصاصاً در زمینه ترجمه قرآن منتشر میشود که در هریک آز آنها کتابشناسیهای متعددی در باره ترجمههای قرآن منتشر شده است.
در اینجا کتابشناسیها و مقالات منتشر شده در باره ترجمههای فارسی قرآن کریم ذکر میشود.
ـ سیری در ترجمههای فارسی قرآن: حسن پویا، سروش، سال هجدهم، ش ۸۲۲، ۶بهمن ۱۳۷۵، ص۴۵ ـ ۴۹.
ـ قرآن کریم بیش از هر زبانی به فارسی ترجمه شده است: مروری بر ترجمههای قرآن کریم، حسن پویا، ابرار، ش ۲۲۳۶، شنبه ۶ مرداد ۱۳۷۵، ص ۸. (سخنان حجت الاسلام پویا در میزگرد ترجمه قرآن کریم در فرهنگسرای اندیشه).
ـ میزگرد، پیرامون ترجمه قرآن: حسن پویا، سلام، سال ششم، ش ۱۵۰۵، پنج شنبه ۱ شهریور ۱۳۷۵، ص۹. (درباره تاریخچه ترجمه قرآن به فارسی و معرفی ترجمههای معاصر ).
ـ تاریخچه نقد ترجمههای فارسی قرآن کریم: هادی حجت، ترجمان وحی، سال سوم، ش ۶، اسفند ۱۳۷۸، ص ۴۹ ـ ۶۱.
ـ نگرشی بر سیر ترجمه قرآن به زبان فارسی: محمد رضا انصاری، ترجمان وحی، سال اول، ش ۱، شهریور ۱۳۷۶، ص ۲۵ ـ ۳۷. (به ضمیمه فهرست ترجمههای فارسی موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید) نیز: جمهوری اسلامی، سال نوزدهم، ش ۵۳۸۸. دوشنبه ۱۵ دی ۱۳۷۶، ص ۱۴.
ـ بررسی ترجمههای جدید قرآن: بهاء الدین خرمشاهی، همشهری (ویژه نامه قرآن کریم)، پنج شنبه ۱۲ اسفند ۱۳۷۲، نیز با نام گفتوگو درباره ترجمههای قرآن مجید، قرآن پژوهی (هفتاد بحث و تحقیق قرآنی)، تهران مرکز نشر مشرق، ۱۳۷۲، ص ۷۰۴ـ۷۱۲.
ـ گفتوگو در باره ترجمههای جدید قرآن: بهاء الدین خرمشاهی، در خاطره شط، چ۱، تهران، انتشارات جاویدان، زمستان ۱۳۷۶، ص ۷۰۴ـ۷۱۲.
ـ هزار و صد سال ترجمه مکتوب و مدون: گفتوگو با بهاء الدین خرمشاهی، همشهری، سال چهارم، ش ۹۶۱، ۱۳ اردیبهشت ۱۳۷۵، ص ۹.
ـ گلگشتی در بوستان ترجمههای معاصر قرآن کریم: محمد دشتی، کتاب ماه (دین)، سال اول، ش ۳، ۲۹ دی ۱۳۷۶، ص ۳۳ـ۲۵.
ـ ترجمههای معاصر و امروزین قرآن کریم از الهی قمشهای تا خرمشاهی: بی بی سادات رضی بهابادی، ندای صادق، سال سوم، ش ۱۲، ص ۱۹ـ۲۸.
ـ ترجمههای قرآن مجید: علی رواقی، سروش، سال نوزدهم، ش ۸۷۱، شنبه، ۲۷ دی ماه ۱۳۷۶، ص ۳۸ـ۴۱.
ـ فهرست کتابهای قرآنی منتشر شده از ۱۹۹۵ تا سال ۲۰۰۰ (بخش اول ترجمه قرآن): گلستان قرآن، سال سوم، دوره جدید، ش ۳۷، سه شنبه ۵ آذر ۱۳۷۹، ص ۴۳ـ۴۴؛ ش۳۸، پنج شنبه ۱۷ آذر ۱۳۷۹، ص ۳۳ـ۳۵؛ ش ۳۹، سه شنبه ۱۹ آذر ۱۳۷۹، ص ۴۲ـ۴۴؛
ش ۴۲، سه شنبه ۲۳ آذر ۱۳۷۹، ص ۳۸ـ۳۹.
ـ قرآن کریم و ترجمههای آن: مجید صالحی، اطلاعات، ش ۱۹۲۹۶، پنج شنبه ۱۵ فروردین ۱۳۷۰، ص ۷.
ـ نقد ترجمههای معروف قرآن به زبان فارسی: سید عبد الوهاب طالقانی، کیهان اندیشه، ش۲۸، بهمن و اسفند ۱۳۶۸، ص ۲۲۱ ـ ۲۲۹ [نقدی بر ترجمههای فارسی الهی قمشهای و آیتی]
ـ درباره آخرین ترجمههای قرآن کریم: سید جلال مجتبوی، بینات، سال دوم، ش۵، تابستان ۱۳۷۴، ص ۱۱۹ـ۱۳۴.
ـ چند ترجمه قرآن مجید به فارسی: علی اصغر محمد خانی، اطلاعات، ش ۲۰۴۱۳، سه شنبه ۱۰ اسفند ۱۳۷۲، ص۶.
ـ قرآنهای تاشکند: سید علی موجانی، مجله سیاست خارجی، سال دهم، ش ۱، بهار ۱۳۷۵، ص ۳۳۹ ـ ۳۴۹ . [ فهرست نسخ خطی قرآنهای مترجم و غیر مترجم موجود در موءسسه خاورشناسی ابوریحان بیرونی آکادمی علوم جمهوری ازبکستان در تاشکند ].
ـ سیری در ترجمههای قرآن: مریم میر شمسی، همشهری، سال اول، ش ۲۰۰، شنبه ۱۳ شهریور ۱۳۷۲، ص ۶.
ـ آشنایی با نسخ خطی قرآنهای مترجم در گنجینه قرآنهای کتابخانه آستان قدس رضوی، اطلاعات، ش ۲۰۰۴۳، پنج شنبه ۶ آبان ۱۳۷۲، ص ۱۱.
ـ آماری از ترجمههای کامل و چاپی قرآن به زبان فارسی: ویژه نامه مرکز ترجمه قرآن کریم به زبانهای خارجی، به مناسبت چهارمین نمایشگاه قرآن کریم ـ تهران، بهمن ۱۳۷۵، ص ۲۸ ـ ۳۲ و ۴۱.
ـ قرآنهای مترجم در کتابخانه آستان قدس رضوی: خراسان، ش ۱۲۷۹۷، شنبه ۱۷ مهر ۱۳۷۲، ص ۵.
ـ کتابشناسی ترجمههای قرآن به زبان فارسی: اطلاعات، ش ۲۱۲۴۸، پنج شنبه ۱۸ دی ۱۳۷۶، ص ۷. [کتابشناسی هجده ترجمه قرآن به زبان فارسی ].
ـ گنجینهای در دل تاریخ: مروری بر ترجمههای کهن فارسی از کلام اللّه مجید، گلستان قرآن، سال سوم، دوره جدید ش ۲۳، دوشنبه ۱۴ شهریور ۱۳۷۹، ص ۱۳ ـ ۲۲. [معرفی شانزده ترجمه کهن قرآن به فارسی ].
پینوشتها:
* دانش آموخته حوزه علمیه و پژوهشگر.
۱. ابن ندیم، الفهرست، ص ۲۴.
۲. ر. ک: همان ص ۳۶ـ۴۱.
۳. الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج ۴، ص ۱۲۳ـ۱۲۷.
۴. ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج۱، ص ۲۵۳ـ۹۷.
۵ .دائرة المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، ج۲، ص ۲۰۳۲.
۶ .دانشنامه جهان اسلام، ج۷، ص ۷۳ـ۹۶، مدخل «ترجمه قرآن».
۷. شیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص ۱۲۳ـ۱۲۷.
۸. سید محسن موسوی، کتابشناسی جهانی ترجمهها، کتاب ماه (کلیات)، ش ۶۱و۶۰، آذر و دی ۱۳۸۱، ص ۱۲۸ـ۱۳.
۹. تاج التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم، ابو المظفر شاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینی، تصحیح نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۸.
۱۰. مناهل العرفان فی علوم القرآن، عبدالعظیم الزرقانی، مصر، دار الاحیاء الکتب العربیة، ج ۲، ص۵۵ به نقل از النفحة القدسیة تألیف شرنبلانی؛ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، بهاءالدین خرمشاهی، ج۱، ص۵۵۴.
۱۱. همچنین رجوع شود به: کتابنامه بزرگ قرآن کریم، محمد حسن بکایی، ج۴، ص۱۵۳۴ و لغتنامه دهخدا، ج۱۳، ص۱۹۲۵۱.
۱۲. دانشنامه جهان اسلام، ج۷، ص ۷۳ـ۹۶، مدخل «ترجمه قرآن».
