پرسش:
واسطه فیض بودن امام زمان علیه السلام به چه معناست؟
پاسخ:
«فیض» در لغت، به معنای جاری شدن آب از یک ظرف، پس از پر شدن آن می‌باشد و در فرهنگ و معارف اسلامی و نیز علوم عقلی، به اعطای هستی و کمال (وجود)، «فیض» می‌گویند.
●- بی‌تردید، اولاً هر فعلی فاعل می‌خواهد و ثانیاً فاعل باید توان انجام فعل را داشته باشد، و اگر کسی می‌خواهد چیزی به دیگری عطا نماید، خودش باید دارای آن باشد. لذا در علوم عقلی می‌گویند: «مُعطی شیء، نمی‌تواند فاقد شیء باشد»، یعنی کسی که چیزی را ندارد، نمی‌تواند آن را به دیگران عطا نماید؛ چنان که می‌دانیم یک معلم، نمی‌تواند علمی را که ندارد تعلیم دهد، یا یک فقیر، نمی‌تواند پولی را که ندارد ببخشد.
از این‌رو، «فیاض» – «وجود بخش» – «هستی بخش» – «کمال بخش» به تمام عالَم هستی، خداوند سبحان و غنی می‌باشد. پس هر نوع فیضی به هر مقداری که باشد، از ناحیۀ خداوند غنی و حمید می‌باشد.
●- فیض إلهی نیز اتفاقی، دفعی و جدای از نظام علیمانه و حکیمانۀ خلقت نیست؛ لذا مراتب نزول دارد؛ کمال فیض قابل دریافت مخلوقات، به اشرف مخلوقات، یعنی همان «انسان کامل» می‌رسد و سپس به تناسب مراتب و ظرفیت وجودی، در بین موجودات، سرریز و روان می‌گردد و هر کدام به تناسب قابلیت، از آن بهره می‌برند و خود واسطۀ رسیدن فیض به دیگران می‌گردند، مانند کسی که از دیگری علمی آموخته و آن را تعلیم می‌دهد، یا خداوند سبحان به او رزقی داده و او با انواع زکات‌ها، انفاق و صدقه، آن را جاری می‌سازد و بدینگونه خودش نیز واسطۀ فیض می‌گردد.
*- در قرآن مجید، به آخرین پیامبرش صلوات الله علیه و آله، که اشرف، اکمل و احبّ مخلوقات است فرمود: «وَمَا أَرْسَلْنَاكَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ – و تو را جز رحمتى براى عالمیان نفرستاديم» (الأنبیاء، 107) و رحمت نیز همان «وجود بخشی» می‌باشد. یعنی هر رحمتی و هر فیضی، به واسطۀ تو به دیگران می‌رسد.
دقت شود که «وجود بخشی»، صرفاً خلق نمودن و جان بخشیدن نیست، بلکه هر مقدار رشد و کمالی از هر حیث، مرتبۀ وجودی را بالا می‌برد و وجود را کامل‌تر می‌سازد.
کمال انسان
اگر چه «فیض»، تمامی موهبات الهی را شامل می‌گردد، اما باید توجه داشته باشیم که رشد و کمال آدمی، در تکامل مراتب روح او می‌باشد، نه این بدن مادی که هر چقدر هم بلند یا چاق شود، می‌میرد؛ مضافاً بر این که حیوانات در چنین رشدی، به مراتب جلوترند.
واسطه و وسیله
نه در این عالم و نه در عالَم آخرت، کسی نمی‌تواند بدون «واسطه و وسیله»، چیزی به دست آورد، کاری انجام دهد و یا به جایی برسد؛ چنان که حتی نوشیدن یک جرعه آب، بدون هیچ وسیله‌ای، غیر ممکن است. رحمت الهی در بهشت نیز به واسطۀ نظر لطف و نعماتش اهدا می‌گردد و عذابش نیز به واسطۀ جهنم می‌رسد.
لذا فرمود که برای رشد، کمال و قرب الهی، وسیله بجویید (متوسل شوید):
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (المائده، 35)
– ای كسانی كه ايمان آوردهايد پرهيزگاری پيشه كنيد و وسيله‌ای برای تقرب به خدا بجویید و در راه او جهاد كنيد باشد كه رستگار شويد.
بدیهی است که واسطه و وسیله‌ها را «فیاض» تعیین می‌کند و در اختیار قرار می‌دهد؛ پس برای کسب فیض، باید به همانان رجوع نموده و توسل جویند. به عنوان مثال اگر در شهری مدرسه و دانشگاه دایر نمودند و گفتند: «برای تحصیل علم به مدرسه و دانشگاه بروید»، کسی نمی‌تواند بگوید: «من دوست دارم بازی در پارک یا شنا در استخر را وسیله و واسطۀ تحصیل علم قرار دهم!»
اهل عصمت علیهم السلام
اگر چه هر نوع فیض مادی یا معنوی، به واسطۀ خلیفة الله و حجّت خدا در زمین (امام عصر در هر زمان) توزیع می‌شود، اما بحث در مورد رشد انسانی می‌باشد.
خداوند سبحان، خود را به وسیله و واسطۀ اهل عصمت علیهم السلام به بندگانش معرفی نموده است – وحی را به واسطۀ پیامبرش صلوات الله علیه و آله، به سایر بندگانش ابلاغ نموده است – آنان را مربی تزکیۀ نفس قرار داده و علم و حکمت را به واسطۀ آنان تعلیم نموده است – به واسطۀ آنان، بندگانش را از مبدأ، مقصد و معاد آگاه نموده است و به واسطۀ آنان نقشۀ راه و بایدها و نبایدها، برای سالم و موفق رسیدن را تبیین نموده و در اختیار قرار داده است – آنان را مربی قرار داده و به واسطۀ آنان هدایت می‌نماید:
«كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ» (البقره، 151)
– همانگونه که رسولی در ميان شما از نوع خودتان فرستاديم تا آيات ما را بر شما بخواند، و شما را تزكيه كند، و كتاب و حكمت بياموزد، و آنچه نمیدانستيد به شما تعلیم دهد.
بنابراین، کسی نمی‌تواند به علوم وحی، علم هدایت کننده، حکمت إلهی و آن چه علوم غیب است آگاه شود و مسیر رشد و هدایت را طبق نقشه و دستورالعمل‌ها بپیماید، مگر به واسطۀ آنان، چنان که پیامبر اعظم صلوات الله علیه و آله فرمودند:
«أَنَا مَدِينَةُ اَلْعِلْمِ وَ عَلِيٌّ بَابُهَا؛ فَمَنْ أَرَادَ اَلْعِلْمَ فَلْيَأْتِ اَلْبَابَ» (منابع معتبر شیعه و سنّی)
– من شهر دانشم و علی، دروازه آن است. آن که دانش می‌خواهد، باید از [این] دروازه وارد شود.
●- بنابراین، خداوند سبحان، آنان را وسیله و واسطۀ فیض به بندگانش قرار داده است، لذا کسی نمی‌تواند از این فیوضات بهره ببرد، مگر به واسطۀ آنها؛ حال چه خودش بداند و چه نداند – چه بخواهد و چه نخواهد – چه توسلش مستقیم باشد یا غیر مستقیم – چه آنان را به ولیّ الله، خلیفة الله، حجّت الله، رحمة الله، باب علم الله و تجلی کامل اسماء الله، بشناسد یا نشناسد؛ مانند کسی که از آب جاری و صاف، استفاده می‌کند، اما نمی‌داند که سرچشمه‌اش کجاست و چگونه است!
*- خداوند متعال، به اسم‌ها (نشانه‌هایش) شناخته می‌شود و فرمود:
«وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ» (الأعراف، 180)
– و نامهاى نيكو (اسماء کمالیه) به خدا اختصاص دارد؛ پس او را با آنها بخوانيد و كسانى را كه در مورد نامهاى او به كژى مى‌گرايند رها كنيد زودا كه به [سزاى] آنچه انجام مىدادند كيفر خواهند يافت.
و حضرت امام صادق علیه السلام در تبیین این آیه فرمودند:
«نَحْنُ وَ اَللَّهِ اَلْأَسْمَاءُ اَلْحُسْنَى اَلَّتِي لاَ يَقْبَلُ اَللَّهُ مِنَ اَلْعِبَادِ عَمَلاً إِلاَّ بِمَعْرِفَتِنَا» (الکافی، ج۱، ص۱۴۳)
– قسم به خدا، اسمای حسنی ما هستیم و خدا عمل کسی از بندگان را نمی‌پذیرد، مگر با معرفت و شناخت نسبت به ما.
بنابراین، همانگونه که در سیر نزولی، خداوند سبحان آنان را واسطۀ فیض گردانیده است، در سیر صعودی نیز آنان واسطۀ فیض می‌باشند. نماز به واسطۀ آنان بالا می‌رود – عمل به واسطۀ آنان مقبول واقع می‌شود – دعا به واسطۀ آنان مستجاب می‌گردد – بلا به واسطۀ آنان دفع می‌گردد … و ورود به بهشت ابدی خدا نیز به واسطۀ شفاعت آنان صورت می‌پذیرد.
