پرسش:
معنای آسمان های هفت گانه چیست؟ آیا یعنی لایه های هفت گانه ای از فضا و آسمان وجود دارد یا معنای آن این است که در جنت هفت سطح وجود دارد؟ یعنی بهشت دارای سطوح هفت گانه است؟
پاسخ اجمالی
با توجه به ابهاماتی که در مورد آسمان و کهکشانها از نظر علمی وجود دارد؛ نمیتوان درباره ی معنای هفت آسمان در قرآن نظر قطعی داد و چند نظریه به صورت احتمال و گمان مطرح میشود. امّا نباید از این نکته غافل شویم که هدف قرآن هدایت معنوی و تربیتی بشر است و اشاره ی قرآن به مواردی از قبیل هفت آسمان و زمین، حرکت خورشید و زمین و… علاوه بر حقانیت آنها، نشان از قدرت لایزال او و هموار نمودن راه خداشناسی و آماده کردن زمینه ی تفکر و تدبر در آفرینش است. همچنین بعضی از مطالب علمی قرآن نیازمند به زمان و اثبات علم تجربی می‌باشد اگر علوم در مسائل علمی قرآنی نظریه‌ای نداد، دلیل بر باطل بودن نظریه ی قرآن نیست.
پاسخ تفصیلی
برای آنکه مقصود از هفت آسمان روشن شود، لازم است چند نکته را بیان کنیم:
نکته ی اول. در قرآن کریم، هفت مورد به صراحت[۱] و دو مورد به کنایه[۲] سخن از آسمانهای هفتگانه و در یک مورد نیز ظاهراً سخن از زمینهای هفتگانه آمده است[۳] .
نکته ی دوم. مقصود از سماء (آسمان) در لغت:
«سماء» در لغت از ریشه «سمو» به معنای بلندی است،[۴] حتی برخی لغویین ادعا کردند هر بالای نسبت به پایین آن آسمان و هر پایین نسبت به بالای آن زمین است.[۵]
نکته ی سوم. آسمان در قرآن
کلمه «سماء» و مشتقات آن در قرآن کریم سیصد و ده بار آمده که در دو مفهوم بکار رفته است:
الف. آسمان مادی
قرآن کریم در بسیاری از موارد واژه ی سما (آسمان) را معنای مادی آن بکار برده است که مصادیق و معانی متعددی از آن اراده می شود از جمله:
۱ – آسمان به معنای جهت بالا «اصلها ثابت و فرعها فی السماء» «مانند درخت پربرکت و پاکیزه که ریشه ی آن در زمین ثابت و محکم است و شاخههای آن به آسمان کشیده شده است».[۶]
۲ – آسمان به معنای جوّ اطراف زمین: «و نزلنا من السماء ماءً مبارکاً» « و از آسمان آب مبارکی را فرو فرستادیم»[۷].
۳ – آسمان به معنای مکان سیارات و ستارگان: «بزرگوار آن خدایی که در آسمان برجها مقرر داشته و در آن چراغ روشن خورشید و ماه تابان را روشن ساخت».[۸]
ب. آسمان به معنای معنوی:
قرآن کریم در بسیاری از موارد واژه ی سما (آسمان) را به معنای معنوی آن بکار برده است که از آن نیز مصادیق و معانی متعددی اراده می شود از جمله:
۱ – آسمان به معنای مقام قرب و مقام حضور که محل تدبیر امور عالم است: «اوست که امر عالم را از آسمان بسوی زمین تدبیر میکند».[۹]
۲ – آسمان به معنای موجود عالی و حقیقی:[۱۰]«روزیتان و آن چه به شما وعده داده میشود (که ظاهراً بهشت منظور است) در آسمان قرار دارد».[۱۱]
نکته ی چهارم. مقصود از سبع (هفت) چیست؟
کلمه سبع (هفت) در عربی به دو صورت به کار میرود.
الف. هفت به معنای عدد مشخص و معین که در ریاضیات به کار میرود.
ب. هفت به معنای نماد کثرت؛ چرا که گاهی در عرب کلمه «هفت» به کار میرود و معنای کنائی آن (تعداد زیاد و کثیر) مراد است.
نکته ی پنجم. مقصود قرآن از واژه ی «هفت آسمان»
مفسرین درباره واژه ی «هفت آسمان» چندین احتمال دادهاند.
الف: هفت به معنای عدد حقیقی باشد که در این صورت این احتمالات متصور است.
۱ – هفت آسمان پر از ستاره و سیاره که هر یک مثل آسمان کره خاکی زمین می باشند.[۱۲]احتمال وجود هفت جهان مشابه که هنوز کشف نشده است، وجود دارد.
۲ – هفت مقام قرب و حضور و موجود عالی معنوی (هفت آسمان) در مقابل هفت مرتبه ی پست وجودی طبیعت.[۱۳]
ب. هفت، به معنای کثرت باشد که در این صورت احتمالات زیر متصور است:
۱ – آسمانهای زیادی (مجموعه کرات و سیارات و…) خلق کرد. و زمینهای زیادی (کرههای خاکی مشابه زمین) خلق کرد. که همه آنها در فضا شناور و معلق هستند.
۲ – تعداد زیادی از طبقات جوّ آسمان را خلق کرد و تعداد زیادی از طبقات داخلی زمین یا قطعات زمین و اقلیمها را خلق کرد.
۳ – مراتب معنوی و مقامات قرب و حضور و موجودات عالی بسیاری خلق کرد.
نتیجه این که با توجه به عدم شناخت و اطلاع کافی ما از معنای هفت آسمان در قرآن و با توجه به ابهاماتی که در مورد آسمان و کهکشانها از نظر علمی وجود دارد؛ نمیتوان درباره آن نظر قطعی داد و همه ی نظریات به صورت احتمال و گمان مطرح میشود.[۱۴] امّا نباید از این نکته غافل شویم که هدف قرآن هدایت معنوی و تربیتی بشر است و اشاره قرآن به مواردی از قبیل هفت آسمان و زمین، حرکت خورشید و زمین و… علاوه بر حقانیت آنها، نشان از قدرت لایزال او و هموار نمودن راه خداشناسی و آماده کردن زمینه تفکر و تدبر در آفرینش است. همچنین بعضی از مطالب علمی قرآن نیازمند به زمان و اثبات علم تجربی می‌باشد اگر علوم در مسائل علمی قرآنی نظریه‌ای نداد، دلیل بر باطل بودن نظریه قرآن نیست.
برای مطالعه بیشتر به کتابهای ذیل مراجعه نمایید:
۱ – پژوهش در اعجاز علمی قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی، ج ۱، ص ۱۳۴.
۲ – معارف قرآن، محمدتقی مصباح یزدی، ص ۲۳۴.
۳ – تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج ۱، ص ۱۶۵.[۱۵]
پی نوشتها
[۱] بقره، ۲۹ ؛ اسراء، ۴۴ ؛ مؤمنون، ۸۶ ؛ فصلت، ۱۲.
[۲] ملک، ۳ ؛ نوح، ۱۵.
[۳] طلاق، ۱۲«اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ یَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَیْنَهُنَّ»[۳] «خداوند همان کسی است که هفت آسمان را آفرید، و از زمین نیز همانند آنها را، فرمان او پیوسته در میان آنها فرود میآید».
[۴] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، (انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چ ۱، تهران، ۱۳۷۱ش) ج ۵، ص ۲۵۴.
[۵] مفردات، راغب اصفهانی، المکتبه الرضویه، تهران، ۱۳۳۲ ش، ماده سماء
[۶] ابراهیم، ۲۴.
[۷] ق، ۹.
[۸] «تبارک الذی جعل فی السماء بروجاً و جعل فیها سراجاً و قمرا منیراً» (فرقان، ۶۱)
[۹] «یدبّر الامر من السماء الی الارض» (سجده، ۵)
[۱۰] ر.ک: معارف قرآن، استاد مصباح یزدی، (انتشارات در راه حق، قم، ۱۳۶۷ ش)، ص ۲۳۴؛ و ر.ک: پژوهش در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، انتشارات مبین، رشت، چ ۱، ۱۳۸۰، ج ۱، ص ۱۳۴.
[۱۱] «و فی السماء رزقکم و ما توعدون» (ذاریات، ۲۲)
[۱۲] التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، همان، ج ۱، ص ۱۶۵؛ مفردات راغب، ماده ارض
[۱۳] ر.ک:المیزان، علامه طباطبایی، نشر اسراء، قم، ج ۱۶، ص ۲۴۷ و ج ۱۹، ص ۳۲۷.
[۱۴] ر.ک: تفسیر الجواهر، طنطاوی جوهری، دار الفکر، بیتا، ج ۱، ص ۴۶؛ ر.ک: پژوهش در اعجاز قرآن، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، همان، ج ۱، ص ۱۲۶ ـ ۱۴۲.
[۱۵] نک: سایت پایگاه مرکز فرهنگ و معارف قرآن.
