مشهورترین و مقدس‌ترین مسجد در جهان اسلام، واقع در شهر مکه است که کعبه، قبله مسلمانان، در آن قرار دارد. اشیا، بناها و اماکن مقدسی همچون حجر الاسود، ملتزم، مستجار، حطیم و حجر اسماعیل در این مسجد جای گرفته‌اند. مسجدالحرام در فقه اسلامی، افزون بر احکام عمومی مسجد، احکامی ویژه نیز دارد. در شریعت اسلام بر هر مسلمانی واجب است در صورت استطاعت، یک بار در عمر خود به مکه سفر کند (سفر حج) و مناسکی را که برخی از آنها در این مسجد انجام می‌گیرد، انجام دهد.
«المسجدالحرام» کلمه‌ای عربی و ترکیبی وصفی است. سبب توصیف این مسجد به «حرام» آن است که برخی افعال که در مساجد دیگر حرام نیست، در این مسجد و پیرامون آن(حرم)به لحاظ فقهی حرام شمرده شده است و این مسجد احترام و احکام خاصی دارد و ارتکاب گناه در آن، نسبت به دیگر مکانها، ممنوعیت و حرمت شرعی بیشتری دارد و به گفته برخی منابع، اراده گناه هر چند به انجام نرسد، در مسجدالحرام گناه محسوب می‌شود.
از منابع دینی اسلام، به ویژه قرآن کریم چنین برمی‌آید که مسجدالحرام، پیش از اسلام نیز بدین نام نزد مردمان حجاز شهرت داشته، هرچند در پیرامون کعبه، بنا یا دیوار و حصاری نبوده ولی کعبه و محیط پیرامونی آن -که محل طواف زائران بوده- بدین نام شناخته می‌شده است ؛ قرآن بارها ترکیب وصفی المسجد الحرام را به کار برده است؛ از جمله درباره جلوگیری مشرکان از زیارت کعبه و حج مسلمانان در قرآن آمده است: «وَ ما لَهُمْ أَلاَّ یعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ؛ و چرا خدا آنان را عذاب نکند در حالی که[دیگران را]از مسجدالحرام منع می‌کنند؟
ترکیب «المسجد الحرام» در آیات و روایات، گاه برای اشاره به کعبه، شهر مکه و منطقه حرم نیز به کار رفته است.
موقعیت جغرافیایی و حدود مسجد
مسجدالحرام، در شهر مکه عربستان سعودی میان کوه‌های ابوقبیس، اجیاد، هندی و عمر واقع است.
حدود کنونی مسجدالحرام: از شرق به کوه ابوقبیس، از غرب به کوه عمر و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محدود می‌شود.
حدود حرم تا مسجدالحرام در نقاط مختلف، متفاوت است: از تنعیم تا مسجدالحرام ۶۱۵۰ متر، از جِعرانه تا مسجد ۱۸۰۰۰ متر، از مسیر طائف در نقطه هُدی تا مسجدالحرام ۱۵۵۰۰ متر، از مسیر لیث تا مسجد ۱۷۰۰۰ متر و از راه جده تا مسجدالحرام ۱۱۰۰۰ متر فاصله است.
فضایل مسجدالحرام
مسجدالحرام از دیرباز برای مردمان حجاز محترم بوده است. به لحاظ تاریخی اطلاع دقیقی از این که از چه زمان چنین موقعیتی پیدا کرده است، در دست نیست. بنابر روایات محلی و مذهبی، این محل از زمان پیدایش زمین محترم بوده است. در روایات اسلامی، مسجدالحرام بافضیلت‌ترین مکان روی زمین است.
بنابر حدیثی منسوب به پیامبر اکرم(ص) مسجدالحرام قدیم‌ترین مسجد زمین است و حتی پیش از مسجدالاقصی بنیان نهاده شده است.
در حدیث شد رحال، که بنابر آن پیامبر اکرم(ص) فرموده است: «سفر مکنید جز برای زیارت سه مسجد….» یکی از این مساجد، مسجدالحرام است.
بنابر روایات محلی، قبر هفتاد پیامبر از جمله هود و صالح و اسماعیل در مسجدالحرام است.
در آموزه‌های اسلامی احکام فقهی و معنوی ویژه‌ای برای مسجدالحرام و مکه وضع شده است. برای نمونه، جنگ در مسجدالحرام و بلکه حرم مکه گناه بزرگی است مگر به قصد دفاع. عباداتی از جمله نماز در مسجدالحرام بسیار بیشتر از مکان‌های دیگر، دارای اثرات معنوی و مادی شمرده شده است.
تاریخچه
مسجد الحرام، رویدادها، تغییرات، بازسازی‌ها و توسعه‌های متعددی داشته که در منابع تاریخی و روایی ثبت شده‌اند و مهمترین آنها عبارتند از:
دوره پیش از اسلام
پیش از اسلام، پیرامون کعبه را مسجدالحرام می‌گفته‌اند که حدودی تقریبی داشته‌است.
مسجد در دوران پیش از اسلام، حصار و دیوار و بنای دیگری جز کعبه نداشته است. این که از چه زمان محوطه یاد شده به عنوان مسجد برگزیده شد، گزارشی تاریخی از آن در دست نیست و تنها در منابع روایی از آن سخن رفته است. بنابر این منابع، مکان فعلی مسجدالحرام برای بنای کعبه، پیش از آفرینش انسان برگزیده و کعبه به دست ملایک ساخته شد.
برخی روایات بنا یا بازسازی کعبه را به آدم(ع)نسبت می‌دهند؛ پس از او، ابراهیم و اسماعیل(ع)آن را بازسازی کردند.
در روایتی از پیامبر اکرم(ص) بنای مسجد به ابراهیم(ع) نسبت داده شده است. در این روایت، مسجدالحرام، قدیم‌ترین مسجد بر زمین است.
تا پیش از قُصَی بن کِلاب بن مُرَّة بن کَعْب، جد چهارم پیامبر اکرم(ص) و پیشوای قریش، مردم مکه در نزدیکی مسجد خانه نمی‌ساخته‌اند و فاصله‌ای را رعایت می‌کرده‌اند. در زمان قصی، او مردم را به خانه‌سازی در نزدیک کعبه با فاصله‌ای به‌اندازه طواف کعبه ترغیب کرد.
دوره خلفای چهارگانه
نخستین تغییر در مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم روی داد. او برخی خانه‌های اطراف مسجد را خرید و به مسجد ملحق کرد و دیواری کوتاه پیرامون مسجد کشید و دستور داد تا از آن پس شبها بر دیوار چراغ بگذارند تا محوطه مسجد روشن شود.
خلیفه سوم نیز به سبب بسیار شدن تعداد زائران مسجدالحرام، خانه‌های اطراف مسجد را خراب و به مسجد ملحق کرد و برای مسجد رواق و فضای مسقّف ساخت.
دوره اموی
ولید بن عبدالملک اموی(حکومت: ۸۶- ۹۶ق.)، بر مساحت مسجد الحرام به مقدار ۱۷۲۵ متر افزود و مسجد را بازسازی کرد. او رواقهایی در اطراف مسجد ساخت و آنها را با ستونهایی عظیم سرپا نگاه داشت. این ستونها به صورت زیبایی تزیین شد و در قسمت‌هایی از آنها طلا به کار رفت. ولید ناودان خانه خدا را نیز از طلا ساخت که تا به امروز به همین نام شهرت دارد.
دوره عباسی
منصور، دومین خلیفه عباسی (حکومت: ۱۳۶- ۱۵۸ق.)، در سال ۱۳۷ وسعت مسجد را دو برابر کرد و نزدیک پنج هزار متر مربع از شمال و غرب مسجد بر مساحت آن افزود و رواقهایی در اطراف آن ساخت. همچنین منصور منارهایی در رکن غربی مسجد احداث و تزیینات روی دیوارها و ستونها را بیشتر کرد.
مهدی عباسی فرزند منصور(حکومت: ۱۵۹- ۱۶۹ق.) در سال ۱۶۱ق. باز خانه‌های اطراف را از مردم گرفت و به زمین مسجد افزود. بدین ترتیب، ۸۳۸۰ متر مربع به مسجد افزوده شد و درهای متعددی را در اطراف مسجد گشودندکه تا قرنها بعد، به همان صورت باقی ماند.
مهدی عباسی در سال ۱۶۴ ق. دستور داد تا مسجد از ناحیه جنوبی نیز وسعت یابد و مسجد به شکل مربع در آید و کعبه در میانه آن قرار گیرد. از این رو، مساحت مسجد به مقدار ۶۵۶۰ متر مربع افزایش یافت و رواقهایی در اطراف آن ساخته شد و ستونهایی برافراشته گردید. این ستونها هنوز بر سر پا است و کتیبه ای که یادگار دوره مهدی عباسی است، بر آن باقی مانده است.
(در دوره معتضد عباسی حکومت: ۲۷۹- ۲۸۹ق.) به پیشنهاد حاکم مکه، دستور داد تا در سال۲۸۱ق. جایی را برای اقامت حجگزاران بر مساحت مسجد بیفزایند.
(مقتدر عباسی حکومت: ۲۹۵- ۳۲۰ق.) در سمت باب ابراهیم، محدودهای را به مسجد افزود.
در دوران مستنصر بالله عباسی (حکومت: ۶۲۳- ۶۴۰ق.) کوششهای بسیاری برای بازسازی و نوسازی مسجد و از جمله تجدید بنای مطاف(جایی که حجگزاران کعبه را طواف می‌کنند) صورت گرفت.
دوره سعودی
ملک عبد العزیز آل سعود، در سال ۱۳۶۸ق./۱۳۲۸ ش. دستور داد تا مسجد را از هر سو توسعه دهند. این توسعه از سال ۱۳۷۵ ق./ ۱۳۳۵ ش. آغاز شد و مساحت مسجد تا ۱۶۰۸۶۱ متر رسید. این مقدار مساحت، برای جمعیت نمازگزاری بالغ بر سیصد هزار تن در نظر گرفته شد. تعداد درهای مسجد نیز تا ۶۴ افزایش یافت.
ملک فهد به سال ۱۴۰۹ ق.، افزایش مساحت مسجد الحرام را به صورت بی‌سابقهای آغاز کرد. مطالعه این طرح و خرید برخی اماکن پیرامونی مسجد، از سال ۱۴۰۳ق. آغاز شده بود. این افزایش، بیشترین افزایشی بود که در طول تاریخ مسجد الحرام صورت گرفته است. محدودهای به وسعت ۷۶۰۰۰ هزار متر مربع به سمت غرب مسجد، افزوده شد. دو مناره بزرگ ۸۹ متری در آن قسمت بنا گردید. سه گنبد بزرگ در میانه سطح افزوده شده ساخته شد که هر کدام بر چهار ستون استوار است. تعداد مأذنه‌های فعلی مسجد الحرام، نُه عدد است.
هم اکنون مسجدالحرام مجموعه‌ای بسیار بزرگ با مساحتی بیش از۸۸۰۰۰ متر مربع است و نزدیک یک میلیون نمازگزار را در خود جای می‌دهد. مسجدالحرام سه طبقه‌است، که طبقه سوم یعنی بام آن محوطه بسیار وسیعی است.
مهمترین بناهای داخلی و اشیای مسجد
کعبه
کعبه، خانه مکعب شکل مشهوری است که میان مسجدالحرام در شهر مکه قرار دارد. کعبه، قبله و مهمترین عبادتگاه مسلمانان است که زیارت آن از گذر عمل عبادی و فریضه حج به شرط احراز شروطی خاص مانند استطاعت مالی، یک بار در طول عمر بر هر مسلمانی واجب است.
حجر الاسود
الحَجَرُ الأسوَد، سنگی مقدّس، دارای پیشینه کهن و جایگاهی ویژه در فرهنگ اسلامی و مناسک حج است. این سنگ در رُکن شرقی کعبه (که به رکن اسود یا رکن حَجَری نیز معروف است) در ارتفاع یک متر و نیم از زمین نصب شده است.
مقام ابراهیم
منظور سنگی است که می‌گویند حضرت ابراهیم هنگام بازسازی کعبه، زیر پای خود گذاشته تا دستش به قسمت بالای دیوار برسد. به نقلی، این سنگ پیش از اسلام درون کعبه بود؛ اما وقتی آیه «وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی» نازل شد، به دستور پیامبر اکرم(ص) آن را از کعبه بیرون آورده در پیرامون کعبه نهادند.
حجر اسماعیل
حِجْرِ اسماعیل؛ فضای بین کعبه و دیواری نیم‌دایره را گویند که از یال شمالی کعبه (رکن عراقی) تا یال غربی آن (رکن شامی) امتداد دارد. نام دیگر آن حطیم است و برخی نیز آن را حظیره خوانده‌اند؛ پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع) و هاجر و فرزند شیرخوارشان اسماعیل به وادی مکه رسیدند، با راهنمایی جبرئیل در جایگاه کنونی حجر مستقر شدند. سپس هاجر و اسماعیل، همراه با گوسفندانشان، در همین مکان و در سایبانی که با چوب درخت ساختند، سکونت گزیدند. هاجر و اسماعیل هر دو پس از وفات در همین مکان دفن شدند؛حجر اسماعیل از دوران پیش از اسلام مورد احترام و تقدیس بود. پیامبر اکرم(ص) نیز، پس از بعثت، در حجر اسماعیل می‌نشست و علاوه بر عبادت و تلاوت قرآن، به سؤالات مردم پاسخ می‌داد. به نظر مشهور فقهای امامی، به استناد احادیث معتبر، حجر اسماعیل جزء کعبه نیست.
حطیم
حد فاصل بین رکن حجرالاسود و درِ کعبه را حطیم گویند و در روایات آمده که بهترین مکان در مسجد الحرام است. دلیل نام‌گذاری آن به حطیم این است که مردم در آن جمع می‌شوند و به یکدیگر فشار می‌آورند.
زمزم
چاه آبی در قسمت شرقی مسجدالحرام است که آن را بئر زمزم، چاه اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، شفاء سُقم، عافیه، مَیمونه، طُعم، بَرکة و بَرّة می‌خوانند. چاه در نزدیکی مقام ابراهیم و در حدود هجده متری کعبه و در زیرزمین قرار دارد.
مستجار
در گذشته کعبه دو درب داشته است. یکی در دیوار شرقی در نزدیکی رکن حجر الاسود که امروزه نیز وجود دارد، دومین درب در دیوار غربی در نزدیکی رکن یمانی و مقابل در شرقی بوده که در بازسازی قریش این در بسته شد و امروزه جای آن روی دیوار کعبه مشخص است. به محل در غربی مستجار گفته می‌شود، لمس کردن کعبه در این ناحیه و دعا در آن در دور هفتم طواف مستحب است.
ملتزم
ملتزم فاصله مستجار است تا رکن یمانی مقابل حطیم. این محل را از آن روی ملتزم می‌نامند که زائران و حجگزاران در آنجا می‌ایستند و به دیوار ملتزم شده، می چسبند و دعا می‌خوانند.
بنابر برخی روایات، پیامبر اکرم(ص) صورت و دستهای خود را بر این قسمت از دیوار می‌گذاشت. از آن حضرت نقل کرده‌اند که در این محل، دعای بندگان مستجاب است. اعتراف به گناه و طلب بخشایش، از اعمال مستحب این محل است.
درهای مسجدالحرام
مسجدالحرام بیش از شصت در دارد. نام سه در اصلی مسجد باب‌العمره، باب‌السلام و باب ملک عبدالعزیز است.
پرده کعبه
بر روی کعبه پوششی سياه رنگ است که آن را کسوه يا پرده کعبه مي نامند در حاشيه فوقانی پرده آيه هايی از قرآن کريم قلاب دوزی شده است جنس پرده از ابريشم خالص است که با رشته های نقره ای و طلا فام تزيين شده است گفته شده نخستين بار حضرت اسماعيل (ع ) پرده ای بر روی کعبه کشيده است.
مسعي
محلی است که حجاج بايد در آنجا ميان کوه صفا و مروه ، به سعی بپردازند کوه صفا در قسمت جنوبی مسجد الحرام و کوه مروه در ناحيه شمال شرقی آن واقع است مسعی به دو قسمت رفت و برگشت تقسيم شده است طول آن 5/ 394و عرض آن 20متر است.
محل اذان
محل اذان ، مکانی است برای اذان گويان که 50متر آن در حرم قديم است و 110متر آن در ساختمان جديد.
سايه بان
سايه بان ، بنايی بتونی که در محل خارج از مطاف قرار دارد و بر 12ستون استوار است ، جايگزين سايه بان قديم شد.
منبر
حجم و شکل منبر قابل انتقال که در نزديکی سايه بان جبرئيل بوده ، همواره دگرگون شده است منبر کنونی همان است که سلطان سليمان عثمانی به کعبه هديه کرده و در سال 966ه( 1558م ) نصب گرديده است بلندی منبر با سايه بان آن /47 10متر مي باشد و با مرمر سفيد ساخته شده است تا حدود سال 1384ه( 1964م ) منبر ياد شده در شمال مقام ابراهيم بود و پيش از توسعه مطاف کنوني ، آن را به محل فعلی آن در فضای خارجی مطاف ، در نزديکی سايه بان جبرئيل ، انتقال دادند.
مناره های هفتگانه ، که در اين توسعه بنا شد، نشانگر حدود مسجد است هر يک از مناره ها 92متر بلندی دارند و با نقشه ای يکسان ساخته شده اند در هر کدام از هفت مناره ، دو اتاقک همگون فراهم آمده است.
ساختمان کنونی حرم
در ساختمان حرم، بر استفاده از شکل های هندسی مشخصي ، مانند هشت ضلعی و مربع تکيه بسياری شده است هشت ضلعي ، شکلی برگرفته از نقشه قبة الصخره در بيت المقدس است ساختمان مسجدالحرام گرداگرد کعبه است و از هر سو کعبه را در آغوش خود دارد و هر گوشه آن از مرکز مسجد، يعنی کعبه ، الهام مي گيرد تنها شکلی که مي تواند اين وظيفه نمادين را به خوبی عهده دار شود؛ هشت ضلعی است؛ گو اين که شکل آن با بسياری از ديگر ساختمان های هشت ضلعی تفاوت دارد شبستان های مسجد نيز از رواق های ديگر مساجد تاريخی متفاوت است، زيرا شماری از فضاهای سر پوشيده حرم مکه ، ويژه نماز است و از شماری ديگر تنها به عنوان گذرگاه استفاده مي شود مناره های هفتگانه که در زوايای مسجدالحرام برافراشته است نيز از شمار گلدسته های ديگر مسجد افزونتر است حرم قديم و توسعه اول سعودي ،افزون بر محل نماز و گذرگاه و محل سعی و اذان ، وروديها و مدارس و چند سقاخانه را نيز در بر مي گيرد.
ورودیهای اصلی
سه وروديهای اصلی وجود دارد: باب ملک عبدالعزيز، باب العمره و باب السلام اين درهای بزرگ ورودی به گونه ای طراحی شده اند که هر کس با گذر از آنها وارد مسجد شود، نگاهش بي درنگ به کعبه مي افتد .
مدارس سه گانه
مدارس سه گانه در آغاز برای آموزش قرآن و اصول دين ساخته شده بود، اما اينک مدرسه واقع در نيم طبقه اول، بالای سرسرای ورودي، به محل نماز پادشاه و ميهمانان ويژه وی اختصاص يافته است، مدرسه باب العمره محل بايگانی اسناد مسجدالحرام است و مدرسه باب السلام جايی است که قرآنها و ديگر کتب مسجد در آن نگهداری مي شود اين مکانها اکنون کاربردی ديگر يافته اند، اما همچنان نام مدرسه را بر خود دارند.
سقاخانه ، که شمار آنها به پنج مي رسد، نيز به همين نام خوانده می شوند، گو اين که در حال حاضر، آب سرد زمزم ، با بهره گيری از روشهای نوين ، در دسترس همگان است.
سقاخانه
سقاخانه ، که شمار آنها به پنج مي رسد، نيز به همين نام خوانده می شوند، گو اين که در حال حاضر، آب سرد زمزم ، با بهره گيری از روشهای نوين ، در دسترس همگان است.
نقشه توسعه
توسعه جديد، بخش غربی مسجد، ميان باب العمره و باب ملک عبدالعزيز را در بردارد و افزون بر سطح همکف ، سه طبقه را شامل مي شود چندگانگی سطح مسجد و قرار گرفتن سازه های آن در طبقات گوناگون، زمينه را برای گسترش افزون تر فعاليت مهندسان فراهم آورده و به آنان اين امکان را داده است که علاوه بر فضای درونی مسجد و سطح همکف، از فضای عمومی نيز بهره گيرند اصل طراحی مسجد، هشت گوشه ای است که صحنی چهارگوش را در ميان دارد و از چهار گوشه کعبه، گذرگاه هايی به سوی درهای اصلی مسجد گشوده شده است سطح مسجد دو بخش دارد؛سطح سنگفرش شده فضای حرم و سطوح بلندتر پيرامون آن سطح مسجد با شيبی ملايم به سوی کعبه ساخته شده است سطوح خارج از حرم ، به درهای ورودي ، راهروها، محلهای نماز و کتابخانه هايی که جايگزين سقاخانه ها شده اند، ارتباطدارد پلکان و طبقه همکف مسعی نيز با اين سطوح در ارتباطاست مساحت اين بخش ، که فضايی با سه گنبد در يک رديف آن را از توسعه اول سعودی جدا می کند، 19000متر مربع است.
در اين بخش ، 492ستون برپاست ، که هر کدام از يک سو پنج متر و از سوی ديگر پانزده متر با ستون بعدی فاصله دارد در ميان ستون های طبقه همکف ، طاق هايی است که در امتداد گذرگاه ها، ستون ها را به هم پيوند مي دهد سقف اين بخش به گونه ای طراحی شده است که از يک طرف ، توان مقاومت ساختمان در برابر لرزشهای ناشی از زمين لرزه را افزايش دهد، و از ديگر سو، پاسخگوی نيازهای ضروری طرح برای جريان طبيعی هوا باشد اين طبقه ، شماری پلکان اصلی و فرعی معمولی و برقی دارد اين بخش دارای چند ورودی است که باب ملک فهد، به عنوان دروازه اصلي ، مهم ترين آنهاست افزون بر آن ، هجده در ورودی فرعی در اين طبقه گشوده شده است در دو سوی ورودی اصلي ، که پيشاپيش طرح توسعه است ، دو مناره به بلندای مناره های پيشين برپاست ويژگی مناره های نوساخته را کاشيکاری رنگانگ آنها برشمرده اند
طبقه زيرين
طبقه زيرين اين بخش ، 31200متر مربع مساحت دارد و دربردارنده فضايی گسترده برای نماز است علاوه بر آن ، سرويسهای بهداشتی و محل استقرار کسانی که آب زمزم پخش مي کنند، در آنجاست زيرزمين با دو ورودی به خيابان ارتباطدارد کاربرد و مساحت طبقه فوقاني ، تقريبا همانند همکف است ، جز آن که کتابخانه ندارد و ارتفاع آن اندکی کمتر است.
وروديهای سه گانه و شش مناره
وروديهای سه گانه و شش مناره آنها، مناره هفتم که بر فراز گنبد صفا واقع است و سقف مروه ، همگی از سقف طبقه فوقانی مسجد بلندترند دو گلدسته برافراشته در دو سوی ورودی بزرگ جديد نيز، از دور نمايان است
