مباحث اخلاقی در کتاب ارزشمند اصول کافی به صورت وسیع و گسترده مطرح شده، تا آنجا که مرحوم کلینی حدود 400 صفحه در این باره بحث کرده و روایات مربوط به آن را به شکل زیبا و خوبی جمع آوری کرده است. چقدر بجا و شایسته است که این کتاب شریف، که از مهم ترین منابع حدیثی و جزء کتب اربعه محسوب می شود، به عنوان کتاب درسی برگزیده شود تا طلاب عزیز و روحانیون گرامی و عموم دانش پژوهان دینی از چشمه سار احادیث حضرات معصومین(علیهم السلام) روح و جانشان را سیراب کرده و آن را در سفرهای تبلیغی و سخنرانی های دینی و مانند آن به مردم مؤمن و متدین نیز برسانند.
در این کتاب با موضوعاتی همچون «نشانه های ایمان»، «قلب منور به نور ایمان»، «تفسیر عبادت»، «تفکر، برترین عبادت!»، «رابطه تفکر و عمل به خوبی ها»، «تلاش برای رسیدن به مکارم اخلاقی»، «غیرت و دیگر مکارم اخلاق»، «حد توکل و یقین»، «مقام یقین و رضا»، «کمیت یا کیفیت»، «گنج یتیمان» و «مقام یقین حضرت علی(علیه السلام)» آشنا می شویم.
در ذیل موضوعی با عنوان مقام یقین حضرت علی(علیه السلام) می خوانیم: امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: «قنبر، غلام حضرت علی(علیه السلام) آن حضرت را بسیار دوست می داشت، لذا هر زمان امام(علیه السلام)از منزل خارج می شد او نیز شمشیرش را به دست می گرفت و به دنبال آن حضرت حرکت می کرد.
شبی حضرت علی(علیه السلام) از منزل خارج شد و قنبر با شمشیر برهنه به دنبال ایشان حرکت کرد. حضرت که متوجه شده بود قنبر در پی اوست، خطاب به قنبر فرمود: ای قنبر! تو را چه شده است؟(چرا مرا تعقیب می کنی)، قنبر گفت: آمده ام تا از تو مراقبت کنم. حضرت فرمود: وای بر تو، از من در برابر بلاهای آسمانی مراقبت می کنی، یا خطراتی که ممکن است از زمینیان به من برسد؟ قنبر گفت: در برابر خطرات آسمانی که نه، بلکه در برابر خطرات زمینیان. حضرت فرمود: زمینیان تا زمانی که خداوند اجازه ندهد قادر بر انجام هیچ کاری بر علیه من نیستند، بنابراین بازگرد. قنبر بازگشت».
«سرآمد طاعت ها»، «نشانه های مؤمن»، «توکل و آثارش»، «گفت وگوی امام سجاد(علیه السلام) و حضرت خضر(علیه السلام)»، «دعا و شکر و توکل»، «کظم غیظ»، «به غیر خدا امید نبند»، «وصیت نامه لقمان حکیم»، «خوف از خدا»، «خدا تو را می بیند»، «امید و عمل»، «خوف و تقوا»، «مؤمن بین دو خوف است»، «مقام رب» و «به اعمالت دل مبند» از دیگر موضوعات مطرح شده در کتاب چهل اخلاقی است.
نشانه های مؤمن عنوان موضوع دیگری از این کتاب است که در مطلبی به سختی های اجتناب ناپذیر زندگی مؤمنان پرداخته که قسمتی از آن به این شرح است: «زندگی انسان، چه بخواهد و چه نخواهد، آمیخته با انواع سختی ها و مشکلات و حوادث تلخ و شیرین است، به گونه ای که نمی توان باور کرد که کسی در طول عمرش مشکلی نداشته باشد.
مشکلات جسمی، روحی، فردی، اجتماعی، خانوادگی، فامیلی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، طبیعی، انواع بیماری ها، زلزله ها، سونامی ها، جنگ ها، قحطی ها و خشکسالی ها و مانند آن در زندگی بشر وجود دارد و لازمه زندگی وی شده است».
در بخش پایانی این کتاب نیز موضوعاتی همچون «حسن ظن به خدا»، «ویژگی های سیزده گانه مؤمن»، «ارکان ایمان»، «حجاب های معرفت»، «نشانه های سه گانه ایمان»، «اسلام و ایمان و یقین»، «صفات ده گانه پیامبران»، «طعم ایمان»، «قدرت فوق العاده خداوند»، «مقام رضا»، «عوامل رسیدن به مقام صدیقین»، «افسوس گذشته» و «غذای حلال» به چشم می خورد
