مسجد جامع الأزهر از مهمترین مساجد مصر است، محمد العربی فرمانده خلیفه فاطمی عبدالحمید بن محمد علی فاطمی آن را تأسیس نمود، تا مسجد و مدرسه ای باشد که مبلغین فاطمیان راتربیت نماید و مذهب اسماعیلی شیعه که مذهب فاطمیون مصر بود، را ترویج نمایند.
الازهر امروز از همه مساجد قرون میانه قاهره با ارزش تر است و این بیشتر به سبب اهمیت تاریخی و دینی آن است تا ارزش زیبایی شناسی. الازهر نخستین مسجد دوره فاطمیه و نخستین مدرسه فقهی در قاره بود و از زمان تأسیس تا روزگار فعلی نقشی همیشگی در تاریخ این شهر ایفا کرده است.
مسجد الازهر صفتی است به معنای «درخشان ترین». در منابع کهنی قرون میانه از آن با نام جامع قاهره یاد شده است.
این مسجد بین سالهای ۳۵۹ تا ۳۶۱ هجری به دست جوهر صقلی، فرمانده فاطمی و به امر خلیفه معز الدین الله همزمان با بنا نهادن قاهره، ساخته شد. در رمضان سال ۳۶۵ هجری، نخستین فعالیت های دانشگاهی در الازهر آغاز شد و علی ابن نعمان کتاب الاختصار را که نوشته پدرش بود در آنجا قرائت نمود و این نخستین سمینار برگزار شده در الازهر به شمار می آید. در این سال، علی ابن نعمان بنا به دستور معز الدین، اقدام به تشکیل حلقه هایی جهت مطرح ساختن آموزه های شیعی نمود.
وی در این جلسات، کتاب فوق را تدریس می نمود. این کتاب به عنوان نخستین متن درسی الازهر شناخته می شود. همچنین در عهد عزیز بالله، مسجد الازهر گامی دیگر به پیش نهاد و از یک نظام آموزشی خاص برخوردار گردید و مدرسین بر طبق برنامه درسی مشخص و با دریافت حقوق در آنجا به تدریس می پرداختند.
پس از حمله مغول، مسجد الازهر به یگانه پناهگاه پژوهشگران مسلمان سرزمین های تصرف شده تبدیل شد و دانشمندان از نقاط دور و نزدیک به آنجا آمدند. از این رو، در قرن هشتم و نهم هجری، مسجد الازهر دوران اوج جلال و شکوه خود را می گذارند و علاوه بر علوم مذهبی، سایر علوم نظیر پزشکی، ریاضیات، تاریخ، جغرافیا و نجوم، تدریس می شد.
مسجد اصلی الازهر در حقیقت یک مسجد ستون دار ساده است و تأثیر پذیری آن از جامع قیروان آشکار است. چهار ردیف ستون، نمازخانه را به پنج راهرو موازی با قبله تقسیم می کند. این راه رو ها در مرکز به وسیله شبستان محوری پهنی که به محراب گچ بری شده مسجد منتهی می شود، قطع می گردد. این پلان متقاطع T شکل، پیش از این در مساجد شمال آفریقا به کار گرفته می شد.
در جلو شبستان محوری مسجد الازهر، گنبدی ساخته شده که تاریخ آن مربوط به سال ۵۰۹ هجری است و موقعیت آن، یکی از گنبدهای مشابه را در قیروان به یاد می آورد. در دوره عثمانی، دیوار سمت قبله مسجد الازهر بدون تغییر در وضعیت محراب، برداشته شد و نمازخانه در جهت شرق گسترش یافت و چهار راهرو دیگر به آن افزوده شد.
تزئینات دوره فاطمی در قوس پشت بغلی ها و قاب دور پنجره ها مشاهده می شود که اغلب شامل نقوش طوماری و برگ های پر پیچ و تاب تاک است و به نیمه ای از برگ خرما با اشکال درختچه ای و خوشنویسی منتهی می شود که تأثیرات هنر شرقی را می نمایاند.
بارو های مثلثی شکل بالای دیوارها به همراه نمونه های مشابه موجود در مسجد ابن طولون، الگویی را برای معماری گوتیک ایجاد می کند که نمونه آن در کلیسای کرامر واقع در نور فولک انگلستان دیده می شود.
در دوره مملوک و عثمانی، سازه های تازه ای به مسجد الازهر نظیر مناره ها، مقبره ها، آب انبار ها و مدارس چسبیده به دیوار خارجی مسجد، افزوده شدند. در سال ۷۰۹ هجری، مدرسه مملوکی تایبرس در زیاده (فضای بیرونی) الازهر ساخته شد. این مدرسه دو ایوان داشت که یکی به شافعی ها و دیگری به مالکی ها اختصاص یافته بود. محراب آن به سبک هنر مملوک بحری از موزاییک های شیشه ای و مرمر های رنگین ساخته شده بود.
در سال ۷۴۰ هجری، مدرسه آق بقعه چسبیده به دیوار الازهر ساخته شد و از سال ۱۳۱۶ هجری، قرآن ها و نسخ خطی ارزشمند را در خود جای داد. مدرسه جوهر نیز که در سال ۸۴۴ هجری به مجموعه مسجد الازهر افزوده شد نخستین نمونه های حکاکی نقوش اسلیمی را بر گنبد سنگی، نمایان می سازد.
در قسمت غربی مسجد الازهر صحنی قرار دارد که ایوان هایی آن را در بر گرفته اند. این صحن در قرن ششم و در زمان حکومت خلیفه الحافظ ساخته شد. این صحن زیبا و ورودی آن در سال ۱۲۱۳ هجری به هنگام سرکوب دانشجویان مخالف به دستور بناپارت ویران شد و در سال ۱۳۱۲ مجددا بازسازی شد.
از آنجا که مسجد الازهر به تدریج به یکی از مراکز عمده معارف مذهبی تبدیل شد، همواره مورد توجه حاکمان زمان بوده و تغییرات فراوانی در آن صورت گرفته و از شکل اولیه و ساده خود دور شده است. حاکمان و امیران هر یک به فراخور سلیقه خود و نیاز زمان، بخشهایی را ویران کردند، سازه هایی را به آن افزودند و گاه، بخشی را از نو ساختند. لذا مسجد الازهر سبکی تلفیقی دارد و نمی توان آن را به دوره ای خاص نسبت داد.
مورخان در اصل نام این مسجد اختلاف نظر دارند و برخی می گویند که این مسجد به نام «فاطمه الزهراء» متبرک است.
این مسجد اخیرا مورد مرمت قرار گرفته است و تحفه معماری ای است که مجسم کننده هنر اسلامی است. این مسجد با حضور عبدالفتاح السیسی؛ رییس جمهور مصر، محمد بن سلمان ولیعهد عربستان و احمد الطیب شیخ الازهر بازگشایی شد و کار مرمت آن سه سال به طول انجامید. این، مهمترین عملیات مرمت مسجد در طول تاریخ بوده که طی آن زیرساخت‌های مسجد، سنگ فرش‌ها، پنجرهها، سیستم تهویه، سیتم اطفاء حریق، سیتم روشنایی وصوت نوسازی شد.
