آنچه مجموعه دایرة المعارف را از کتاب اطلاعات عمومی متمایز می سازد، بنیاد نظری و نگرش جامع و ویژه‌ای است که بر مضامین و معارف موجود در آن حاکم می شود و چون نخی نامرئی اجزای مجموعه را به هم پیوند می‌دهد. این امر، نگاه و دریافت عمومی مخاطبان را متوّجه و متذکّر آن نظر بنیادی و نگرش ویژه می کند.
در حقیقت، نگارش دایرة المعارف، در نقاط عطف مهم تاریخی هر قوم، وظیفه سنگین اصلاح یا تجدید بنای نگرش و دریافت کلی آن قوم را، درباره هستی و فرهنگ آنها، عهده دار است. چنان‌که تألیف دایرة المعارف بزرگ فرانسه، موجب شد تا عموم روشنفکران عصر رنسانس، با ارائه تعاریفی جدید، درباره همه شئون زندگی بشر و البته متفاوت با نگرش ادوار پیشین (عصر مسیحیت)، بنیاد جدیدی را در غرب استوار سازند؛ بنیادی که مبتنی بر «سکولاریزم» تعریفی نو از عالم و آدم عرضه داشت.
حسب همین نگرش و به دلیل فقدان اثری جامع در این باره، از نخستین روزهای فعّالیت، مۆسّسه فرهنگی موعود، موضوع تألیف “دایرة المعارف موعود آخرالزّمان” را در دستور کار واحد پژوهش موسسه قرار داد و سپس به تدارک مجموعه ای از مطالب مستند، مستدل، مدون، شیوا و جامع که امکان مراجعه و استفاده علاقمندان حوزه «معارف مهدوی»، به ویژه پژوهشگران جوان را فراهم کند و در عین حال دربرگیرنده عموم مباحث موجود و مشهود در آثار متقدمان و متأخرّان باشد، همّت گماشت.
با وجود این، ضرورت تدوین یک مأخذشناسی جامع، گروه مولفین را، پیش از هر اقدام، به سوی شناسایی، جمع آوری و مطالعه جامع منابعی سوق داد که از قرون گذشته حاوی مجموعه معارف مهدوی بودند. در عمل نیز روشن شد که بدون این مهم، امکان ورود به جغرافیای تألیف آن اثر بزرگ میسّر نبود. در واقع این امر به مقدمه ضروری و لازم دایرة المعارف مبدل شد و بدین ترتیب مدت دو سال و نیم تدارک مأخذشناسی تفصیلی ذهن و زبان و قلم گروه پژوهشی را درگیر فعّالیتی بی وقفه و مستمر ساخت.
سابقه دیرینه موضوع
سابقه گفت و گو از آخرالزّمان، ظهور، منجی گرایی و…، عمری به درازی حیات بشر در عرصه هستی دارد، چنان‌که همه ملل و نحل متوجّه و متذکر این امر هستند؛ لیکن، در حوزه فرهنگ اسلامی عمر این گفت و گو به روزهای آغاز بعثت حضرت ختمی مرتبت صلی الله علیه و آله، باز می گردد چنان‌که پیشوایان معصوم علیهم السلام نیز این مبحث را، استمرار می بخشند و کتاب هایی با عنوان «الغیبـة» مقارن عصر ائمّه علیهم السلام تألیف می شود و بعد از قرن سوم و چهارم توجه به این موضوع به اوج خود می رسد و با تألیف کتاب هایی چون «الغیبـة» شیخ طوسی، «الغیبـة» نعمانی و «کمال الدّین» شیخ صدوق به رشد و کمال می رسد.
در مراحل بررسی منابع و مآخذ اسلامی، آغاز کار، مطالعه آثار پیشینیان، از میان عالمان و پژوهشگران قرون چهارم و پنجم هجری و انجام کار و نقطه فصل بررسی آثار مۆلفان و نویسندگان سال 1425 ق / 1383 ش در نظر گرفته شد. در واقع، این اثر ـ مأخذشناسی تفصیلی ـ دربرگیرنده کلیه آثاری است، که به صورت جدی، موضوع مهدویّت و منجی گرایی را از قرون چهارم تا پانزدهم (حدود 1421 سال) اساس مطالعه و موضوع بررسی و تحقیق خود قرار داده اند.
بی‌گمان، در این گستره، تمامی آثار از لحاظ کیفیت و غنا حائز رتبه اوّل نیستند و در میان خود آثاری را نیز جای داده اند که از حیث محتوا و مستندات حائز رتبه دوم و سوم اند. با این همه پژوهشگر آگاه به میزان شناخت از سابقه و جایگاه مۆلف و محقّق در میان اهل علم و تحقیق، گستره مباحث و موضوعات، مستندات ارائه شده در اثر، رده بندی مطالب و موضوعات، وزانت قلم و استحکام مباحث، به جایگاه و رتبه یک اثر در میان عموم آثار مهدوی ـ که در حال حاضر دربرگیرنده قریب به 2500 اثر است ـ پی می برد.
هر یک از مجلدات این اثر به ترتیب حرف اوّل عناوین کتاب ها، تنظیم شده و در برگیرنده اطلاعات تفصیلی کلیه آثاری است که تا پایان سال 1383 تألیف و منتشر شده اند. با وجود این امکان دارد اثر یا آثاری از دسترس نگاه مولفین دور مانده باشند که در این صورت در مجلدات پایانی و در مراحل تکمیلی بررسی و به کلّ اثر افزوده خواهد شد.
نمایه سازی گسترده
هر مراجعه کننده ای در بدو امر و با ملاحظه صفحات پایانی این اثر، خود را مواجه با بیش از هزار نمایه می بیند که بی گمان هنگام ارائه سایر مجلدات ممکن است به عددی به مراتب بزرگ تر از این بینجامد. در واقع گستره موضوعات موجود در منابع، باعث بسط دایره نمایه ها است.
بیان این نکته ضروری است که موضوع «مهدویّت» و منجی گرایی، همواره مطمح نظر عموم فرق، ملل و نحل واقع شده و جمع شایان توجهی از این آثار که به زبان فارسی یا عربی تألیف و منتشر شده اند، حامل دریافت های مخصوص فرق و ملل مختلف نیز هست. بی گمان، دوری گزیدن و حذف این آثار، از دایره تحقیق و تفحص هیچ محقّق و پژوهشگری، پسندیده نیست با این حال برای حفظ شأن و حیثیت اثری که به نام مبارک حضرت ولی‌عصر علیه السلام منتشر می شود از معرفی و درج منابع و کتب ضاله پرهیز شده است. لیکن کلیه آثاری که در آنها مۆلفان به نقد و بررسی آراء مضلین و شناسایی آسیب ها و تهدیدها و طرح آنها مبادرت ورزیده اند در این اثر معرفی شده اند.
مأخذشناسی جامع
شیوه به کار رفته در مأخذشناسی جامع مهدوی و ساختار تدوین عناوین و همچنین تنظیم نمایه ها و موضوعات، آن را از کلیه آثار رایج و مشابه متفاوت و متمایز می سازد. مهم‌ترین نکته در این باره دوری گزیدن از روش های مرسوم در طبقه بندی اطلاعات و منابع است، زیرا روش های معمول طبقه بندی علوم جدید غربی و رده بندی متکی به نظام های دیویی و کنگره در خود و با خود نگرشی را منتقل می سازد که اساساً متفاوت با نگرش کلی حوزه علوم دینی درباره هستی و انسان است؛ ولی متأسفانه، غالب پژوهشگران حاضر و فعّال در شرق اسلامی، هنگام تألیف آثار و طبقه بندی منابع، خود را ملزم و متعهد به مراعات این شیوه ها کرده اند.
اگرچه ارائه نظام نامه ای متفاوت و مبتنی بر دریافت دینی برای طبقه بندی علوم و منابع در حوزه فرهنگ اسلامی بر عهده این اثر، یعنی مأخذشناسی جامع مهدوی نیست؛ لیکن، به عنوان مقدمه و پیش درآمد، خود را متعهد به دوری گزیدن از قالب‌های مرسوم ـ که سزاوار نقد هستند ـ دانسته است و با به کارگیری شیوه ای متفاوت در نمایه سازی، سعی در برداشتن گام اوّل به سوی ایجاد یک تحوّل اساسی در این امر کرده است.
خود همین مجموعه نیز می تواند بسیاری از مراجعه کنندگان را در اتّخاذ این شیوه، و دستیابی به مجموعه ای از نمایه ها با ارتباط معنادار و تنظیم صورت بندی جدیدی در تحقیق و حتی تتبع یاری دهد.
رتبة اوّل جشنواره پژوهش
تاکنون هشت جلد از این مجموعه منتشر شده و قرار است کتاب هایی که پس از انتشار این مجموعه تهیه شده اند در مجلّدی به عنوان ضمیمه بیاید.
جلد هشتم و نهم دایرة المعارف موعود آخرالزمان عهده دار انتشار زندگی‌نامه و اطلاعات جامع از افرادی است که در طول این قرن ها دست به قلم برده و نام و یاد امام عصر علیه السلام را زنده نگاه داشته اند. بخش عمده ای از مطالب و مستندات فرهنگ جامع مۆلفان مهدوی تاکنون گردآوری شده که پس از جمع بندی به زودی به مخاطبان ارائه خواهد شد.
لازم به ذکر است که دایرة المعارف موعود آخرالزّمان در جشنواره پژوهش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که در زمستان سال 1385 برگزار شد تنها اثری بود که توانست رتبة اوّل را احراز کند.
بخش سوم دایرة المعارف، مباحث و مطالب مهدوی را ذیل بیش از یک هزار مدخل در بر خواهد گرفت که در مجموع تعداد مجلّدات این دایرة المعارف به بیست جلد خواهد رسید.
