مؤلف انگیزه تالیف این شرح را چنین بیان می‌کند: «در انگیزه تالیف این شرح گسترش فتنه در این زمان است، که فساد اعمال و اخلاق و عقاید شیوع پیدا کرده است تا جایی که منجر به اخلال در امر ولایت اهل بیت علیهم‌السّلام گردیده است.
[۲]
مردم ائمه علیهم‌السّلام را فقط جانشینان پیامبر می‌دانند و حقیقت ولایت را بطور کامل و با تمام مراتب و شئونات در حق ایشان معتقد نمی‌باشند، و اخبار و احادیثی که در اثبات حقایق و مراتب ولایت، برای ائمه علیهم‌السّلام وارد شده است، را یا انکار می‌کنند، و یا گویندگان آنها را به غلو و مبالغه نسبت می‌دهند، و یا معتقدند آنها دروغ و ساختگی است. به همین خاطر باب انکار و اعتراض نسبت به حقایق و معارف باز شده است. متاسفانه اهل معرفت هم به وظیفه اصلی خود عمل نکردند یعنی حقایق و معارفی که بر ایشان مجهول بود نتوانستند حل و فصل کنند و علم به آنها را هم به اهلش ارجاع ندادند. علما و دانشمندان نیز در نشر حقیقت ولایت کوتاهی کردند به همین سبب معارف و حقایق ولایت ائمه علیهم‌السّلام مهجور و مجهول ماند، و اکثر اهل علم هم به علوم رسمی مشغول شدند و به مقدمات اهمیت بیشتری دادند حتی عمر خویش را در تحصیل مقدمه صرف کردند و از ذی المقدمه که مهمتر و مقصد و هدف اصلی است یعنی علم توحید و معارف الهی باز ماندند. در چنین وضعیتی بنده مسکین ضعیف به ساحت مقدس حضرت بقیة الله حجة بن الحسن العسکری روحی و ارواح العالمین له الفداء شکایت کردم و متوسل شدم تا خدای سبحان به بنده قدرت عملی و توانایی علمی عطا کند تا بتوانم حقایق ولایت ایشان را بصورت واضح و آسان بیان کنم تا همگان امکان درک و فهم آنرا داشته باشند».
۲ – تاریخ تالیف
[ویرایش]
مؤلف تاریخ شروع تالیف را بیان نکرده است، اما در دو جا به تاریخ اتمام تصریح کرده است، یکی در جلد ۵ ص۵۵۲ است، وقتی شرح زیارت جامعه کبیره به پایان می‌رسد می‌نویسد: «در عصر روزیکشنبه، بیست و نهم ماه شعبانسال ۱۴۰۵ هجری قمری به پایان رسید» و سپس به شرح زیارت وداع که در دنباله زیارت جامعه ی کبیره وارد شده است می‌پردازد، و دیگری در همین جلد ۵ ص۵۹۴ یعنی پایان کتاب می‌نگارد: «در عصر روز شنبه، شانزدهم شوال سال ۱۴۰۵ هجری قمری تالیف کتاب به قلم و دست جواد بن عباس به پایان رسید».
[۳]
[۴]
۳ – شیوه مؤلف
[ویرایش]
با این همه توصیف، شیوه شارح بزرگوار در نقل قول مطالب تقلید محض نمی‌باشد بلکه به فراخور و تناسب موضوعات و مسائل به تحقیق و دقت پرداخته است، که به عنوان مثال به برخی از موارد اشاره می‌شود:
۱. مولف در جلد اول، تحت عنوان «الثواب و العقاب»، تحقیقی ارائه داده است که خلاصه اش چنین است: «از مجموع آیاتقرآن کریم و احادیث و دقت و تامل در آنها استفاده می‌شود که ثواب و عقاب در آخرت به خود اعمال و اخلاق نیک و بد است نه به چیز دیگر، و به عبارت دیگر ثواب و عقاب از اعمال و اخلاق و عقاید و باطن انسان نشات می‌گیرد.» مؤلف می‌گوید: «این مطلب بالا خلاصه مبنای قوم است ولی به نظر ما این حرف و مبنا گرچه درست است ولی کامل نیست زیرا ظاهر آیات قرآن و ضرورت مذهب دلالت دارد که ثواب و عقاب در آخرت منحصر به باطن انسان نیست بلکه هم روحی است و هم خارجی» سپس به بیان روایات می‌پردازد که مستند این استنباط می‌باشند.
[۵]
۲. وحدت حق تعالی، یکی از محوری‌ترین مسائل اصول عقاید و معارف اسلامی، وحدت حق تعالی است، به این معنا که مراد از وحدت و توحید حق تعالی کدام یک از اقسام وحدت است، مؤلف محترم با مهارت ویژه‌ای در جلد اول، فصلی در این موضوع منعقد نموده است و در آن فصل به بررسی وحدت عددی، شخصی، جنسی و عرضی پرداخته است و ذات حق تعالی را منزه از همه اینها دانسته است و با براهین کافی به ابطال این وحدت‌ها استدلال کرده است.
[۶]
در پایان برای حق تعالی وحدت حقیقی ذاتی اثبات کرده است و آن عبارت از وحدتی است که با کثرات منافات ندارد بلکه قابل جمع با کثرت است، زیرا وحدت حق تعالی اصلا مقابل ندارد و همه ی کثرات و وحدات مضمحل در وحدت حقیقی و ذاتی حق تعالی می‌باشند.
۴ – ویژگی‌های کتاب
[ویرایش]
۱. این کتاب از نظر فصاحت و بلاغت در خور تحسین می‌باشد، از لابلای مطالب بر می‌آید که مؤلف بعید است عرب زبان باشد، بلکه به احتمال پارسی زبان است زیرا در موارد بسیاری به اشعار پارسی استشهاد می‌نماید، حتی در جلد پنجم ص۳۳۷ رساله ی فارسی که دستور العمل اخلاقی یکی از بزرگان اهل معرفت است، بصورت کامل آورده است.
[۷]
۲. دومین ویژگی آن این است که به نظر می‌رسد کامل‌ترین و جامع‌ترین شرحی است که به زبان عربی بر زیارت جامعه کبیره در زمان معاصر نوشته شده است، زیرا مؤلف بجز بررسی سلسله سند زیارت، سایر مباحثی که در زیارت مطرح است را بیان نموده است، یعنی مباحث لغوی، صرفی، نحوی، فقهی، کلامی، فلسفی، اخلاقی، عرفانی، روایی و تفسیری را تا جایی که مقدور بوده است مطرح کرده است و همین امر موجب شده است که حجم شرح نسبت به متن زیارت جامعه بسیار زیاد شود.
[۸]
۳. از طرح مباحث فقهی در این شرح چنین استفاده می‌شود، که مؤلف در فقه امامیه صاحب نظر است و به درجه اجتهاد نائل گردیده است، زیرا در پایان مباحث فقهی نظر خود را ارائه می‌کند. برای نمونه به جلد اول صفحه ۳۶۷ الامر الثالث: الطواف بمراقه النبی و الائمة علیهم السلام، و صفحه ۳۶۹ الامر الرابع: تقبیل القبور، و صفحه ۳۷۰ الامر الخامس: فی وقت الزیارة و محلها، و صفحه ۳۷۱ مراجعه شود.
[۹]
[۱۰]
[۱۱]
[۱۲]
۴. از محاسن دیگر این شرح آن است که از نقل قول، حکایات و داستان‌های سست و بی سند که در مجامع علمی و کتب فنی قابل ارائه و دفاع نیست، جدا خودداری کرده است. و از این شیوه برای ترویج و تحکیم زیارت جامعه استفاده نکرده است، بلکه در این زمینه می‌گوید: «در زیارت جامعه ی کبیره در میان دانشمندان شیعی از چنان شهرتی برخوردار است که نیاز به بیان فضیلت ندارد، زیرا همگی به اتفاق آن را قبول نموده‌اند و به قرائت آن اقدام می‌نمایند، این زیارت از بهترین زیارت‌هایی است که مراتب ولایت و صفات امامت و حقایق ربوبیت در آن بصورت کامل و جامع مطرح شده است، و بسیاری از فضایل و مناقب اهل بیت علیهم‌السّلام در آن بیان شده است که در زیارات دیگر وجود ندارد.»
۵. پنجمین ویژگی این شرح آن است که موضوع این شرح اثبات ولایت و امامت و خلافت اهل بیت پیامبر علیهم‌السّلام است، که این مطلب به منزله فصل اخیر تمییز مذهب شیعه از مذاهب چهارگانه اهل سنت و جماعت است، در این گونه موارد معمولا نزاع‌های لفظی و تکفیرها و تفسیقها رواج دارد و بازار نسبت‌های ناروا و بهتان و افتراء دایر است، ولی مؤلف بزرگوار با کرامت و احترام متقابل مطالب اختلافی را در نهایت رعایت حقوق سایر برادران دینی و مذهبی، با دلایل نقلی و براهین عقلی اثبات کرده است، زیرا توهین به مقدسات دیگران برهان نقص آدمی است. در جلد اول صفحه ۲۱۶ به عنوان «ما روته العامة» روایاتی از طریق عامه نقل می‌کند که دلالت بر اهمیت ولایت امیرالمؤمنین و فرزندانش علیهم‌السّلام دارد. به عنوان مثال «و فیه ابو المؤید موفق بن احمد باسناده عن انس بن مالک قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : حب علی بن ابی طالب حسنة لا تضر معها سیئة و بغضه سیئة لا تنفع معها حسنة.» و نیز در جلد اول صفحه ی ۲۲۹ به بیان احادیثی از طریق عامه می‌پردازد که دلالت دارند بر این که هدف از ارسال انبیا و مرسلین ولایت پیامبر و امیرالمؤمنین و ائمه علیهم‌السّلام بوده است.
[۱۳]
[۱۴]
[۱۵]
به عنوان نمونه «ففیه عن طریق العامة ابراهیم بن محمد الحموینی من اعیان علماء العامة باسناده عن عبدالله بن مسعود قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم : اتانی ملک فقال: یا محمد «و اسال من ارسلنا من قبلک من رسلنا»
[۱۶]
علی ما بعثوا؟ قال: علی ولایتک و ولایة علی بن ابی طالب». علاوه بر اینها در جلد اول صفحه ۲۳۱ و ۲۳۲ بحثی را با استناد به احادیث خاصه مطرح می‌کند که منکرین ولایت به شرط آنکه ولایت با دلیل و برهان به آنها معرفی نشده باشد و ناصبی و اهل دشمنی و خصومت با اهل ولایت نباشند و از تعصب خشک و تنسک جاهلانه مبرا باشند امید است اهل نجات باشند و از هلاکت و دوزخ رهایی یابند.
[۱۷]
[۱۸]
۶. آخرین ویژگی که برای این شرح در مقاله حاضر بیان می‌شود، روش تحقیقی مؤلف در مباحث علوم نظری اسلامی است، گرچه اکثر مطالب این شرح نقل قول صریح و غیر صریح و اقتباس از دیگران است، چون که مطالب کتاب دو بخش است، بخشی روایات است که از منابع و جوامع روایی نقل گردیده است و بخش دیگری غیر روایات است که از تامل در آنها فهمیده می‌شود که از آثار علمی دانشمندان گذشته است.
۵ – ساختار کتاب
[ویرایش]
مؤلف محترم مطالب این کتاب در سه قسمت تدوین نموده‌اند؛
قسمت اول: رساله‌ای است در حقیقت معنی ولایت و اقسام و احکام و شئونات آن و بیان کیفیت سیر و سلوک و تحصیل معارف الهی.
قسمت دوم: شرح زیارت جامعه کبیره است که از یک مقدمه و سه فصل و بیان کیفیت سلوک برای رسیدن به آن، تشکیل شده است.
قسمت سوم: شرح متن زیارت جامعه کبیره است که عمده مطالب کتاب است، و آن از اواخر جلد اول، صفحه ی ۳۸۵ شروع می‌شود تا پایان جلد پنجم.
در ابتدا مقدمه‌ای به عنوان اهداء کتاب حاضر به ساحت مقدس پیامبر گرامی اسلام و خاندانش سلام‌الله‌علیهم اجمعین، نوشته است. پس از آن زیارت جامعه کبیره را با سند کامل از کتاب تهذیبشیخ طوسی رحمة‌الله‌علیه و من لا یحضر الفقیهشیخ صدوق رحمة‌الله‌علیه با اختلاف موارد نقل نموده است و در آخر زیارت وداع را که بعد از زیارت جامعه کبیره خوانده می‌شود، نقل فرموده است. سپس به بیان رساله ولایت می‌پردازد.
۶ – رساله ولایت
[ویرایش]
مطالب تفصیلی رساله ولایت بدین قرار است: معنای لغوی و اصطلاحی ولایت، بیان قرب حق تعالی نسبت به اشیا در دو فصل. فصل اول: در سرایت حکم ولایت در اشیا، فصل دوم: در اقسام قرب در واجب تعالی و ممکن، اقسام ولایت در چهار قسم مطلقه، مقیده، عامه و خاصه، بیان مراد از فناء فی الله تعالی، طریق رسیدن به ولایت خاصه، بیان شرایط تحصیل ولایت، معنی ولایت و نبوت و رسالت و بیان فرق آنها، تقسیم نبوت و رسالت به تعریفی و تشریعی، بیان دو صنف از سالکان صاحب ولایت، ذکر حدیثی که شامل احوال اولیاء الله است، ولایت نبی و امام، بیان مصادیق ولایت مطلقه و مقیده، بیان مراد از خاتم الاولیاء، تقسیم دیگر ولایت به این که ولایت خاصه ی مقام اوست یا حال اوست، تقسیم دیگر برای ولایت محمدیه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، تقسیم دیگر ولایت به عامه و خاصه، بیان اعتبار ولایت نسبت به حق تعالی و اشیا، بیان مظاهر ولایت محمدیه صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، بیان احادیث مخصوص به ائمه علیه السلام، بیان مراتب نبوت، تحقیق مراد از اسم در عرفان، اطلاقات اسم، بیان لزوم وجود ولی در میان خلق، بیان این که صاحب ولایت الهی مظهر شئون حق تعالی است، تحصیل معرفت حق تعالی در چند فصل: فصل: معرفت ذات حق تعالی از مشکل‌ترین معارف است، فصل: در اشاره مجدد به اقسام ولایت، فصل: در تشخیص راه رسیدن به معرفت، فصل: در شرایط وصول به معرفت، فصل: در حقیقت علم نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ، فصل: در تکمیل انسان و انسان کامل، فصل: در مراتب و اطوار انسان کامل، فصل: در بیان عوالم سه گانه و اهل آنها، فصل: در معرفت نفس، فصل: در تحصیل معرفت حق تعالی از راه محبت، بیان درجات تدبر در آیات الله، تکمیل قوه نظری و تعدیل قوه عملی، بیان حقیقت ثواب و عقاب، علائم و احوال اولیاء الله، بیان حقیقت صراط مستقیم، اقسام علما، بیان حقیقت وحدت احدیت حقه الهیه، بیان صفات دشمنان خدا، بیان تحقق خلافت الهیه در حقیقت انسانی، تشبیه انسان کامل به مردمک چشم، بیان علم الیقین و عین الیقین و حق الیقین، انسان عارف، بیان عوالم چهارگانه
۷ – شرح زیارت جامعه
[ویرایش]
مقدمه، در سبب تالیف کتاب و ساختار این قسمت که متشکل از یک مقدمه و سه فصل و یک بیان است. مقدمه شرح در بیان کیفیت شرح و انگیزه ی تالیف است. فصل اول: در بیان معانی ولایت، بیان و ذکر روایات خاصه پیرامون ولایت، بیان و ذکر روایات عامه پیرامون ولایت. فصل دوم: در معنی ولایت و اقسام آن،ولایت تشریعی، ولایت تکوینی. فصل سوم: در بیان شئونات ولایت ائمه علیه السلام، اشاره به شروح زیارت جامعه کبیره، تذکر چند امر قبل از شرح؛ امر اول: در معنی زیارت و فضیلت آن، امر دوم: بیان حقیقت زیارت ائمه و آداب زیارت، امر سوم: بحث پیرامون جوازطواف مرقد نبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و ائمه علیه‌السّلام و عدم آن، امر چهارم: بوسیدن قبور، امر پنجم: وقت و محل زیارت و سایر آداب زیارت. و در نهایت شرح متن زیارت جامعه: فهرست تفصیلی این قسمت فرازهای تقطیع شده زیارت است که شامل اواخر جلد اول و تمام جلدهای دوم تا پنجم می‌باشد. و چون آنها در آخر هر جلدی وجود دارد از ذکر آن در اینجا خودداری می‌شود.
۸ – نسخه شناسی
[ویرایش]
کتاب حاضر «الانوار الساطعة فی شرح الزیارة الجامعة» است که مؤلف آن شیخ جواد بن عباس کربلایی است که با همت انتشارات دار الحدیث و مراجعه آقای محسن اسدی در تیراژ ۲۰۰۰ نسخه در پنج جلد با جلد گالینگور به زیور طبع آراسته شده است، در پایان هر جلد فهرست تفصیلی مطالب ضمیمه شده است، و دارای پاورقی است که در آن مصادر آیات و روایات و برخی توضیحات آورده شده است.
۹ – پانویس
[ویرایش]
۱. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۲۰۰.
۲. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۲۰۱.
۳. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۵، ص۵۵۲.
۴. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۵، ص۵۹۴.
۵. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۹۴.
۶. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۱۱۶.
۷. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۵، ص۳۳۷.
۸. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۳، ص۱۴۶.
۹. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۳۶۷.
۱۰. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۳۶۹.
۱۱. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۳۷۰.
۱۲. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۳۷۱.
۱۳. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۲۱۶.
۱۴. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۲۲۹.
۱۵. ↑ غایة المرام، ص۲۵۱.
۱۶. ↑ زخرف/سوره۴۳، آیه۴۵.
۱۷. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۲۳۱.
۱۸. ↑ الانوار الساطعة، شیخ جواد کربلایی، ج۱، ص۲۳۲.
