رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان فی تفسیر القرآن تفسیری به زبان فارسی اثر ابوالفتوح رازی (متوفای ۵۵۶ق) از متکلمان و محدثان امامیه در قرن ششم هجری قمری. این تفسیر، شامل کل قرآن بوده و ابعاد مختلف آیات مورد بررسی قرار گرفته است. این کتاب که معروف‌ترین اثر ابوالفتوح رازی است، یکی از مصادر کهن تفسیری شیعه برای مفسران پس از خود به شمار می‌رود.
درباره مؤلف
ابوالفتوح رازی از مفسران و محدثان شیعه در قرن ششم هجری قمری است. نسب وی به قبیله خزاعه می‌رسد و جد اعلای او، نافع بن بدیل بن ورقاء خزاعی صحابی پیامبر(ص) است. ابوالفتوح از شاگردان زمخشری و از اساتید ابن شهر آشوب و ابن حمزه طوسی بود. او در نیمه دوم قرن ششم قمری وفات نمود و در صحن حمزة بن موسی الکاظم (ع) و در جوار حضرت عبدالعظیم دفن شد.
معرفی کلی
این کتاب، اولین تفسیر کامل شیعی فارسی است که همه سوره‌های قرآن را در برمی‌گیرد. به نام کتاب، در خود تفسیر اشاره‌ای نشده و در کتب شیخ منتجب الدین رازی و ابن شهر آشوب با نام «روض الجنان و روح الجنان» آمده است.[۱] [۲] ابن شهر آشوب در کتاب دیگر خود از این کتاب با عنوان «روح الجنان» یاد می‌کند.[۳]ابوالحسن شعرانی هم نام کتاب را رَوحُ الجِنان و رُوح الجَنان مى‌داند. [۴]
انگیزه تألیف
بنا بر آنچه خود مؤلف در مقدمه تفسیر آورده است به پبشنهاد جماعتی از دوستان و بزرگان و اهل علم و تدین مبنی بر تألیف تفسیری مشتمل بر همه موارد، آن را اجابت کرده است. و زبان فارسی را انتخاب کرده، چون طالبان آن بیشتر و فواید آن عام‌تر بود.
سبک نگارش و تنظیم
مؤلف، پس از ذکر مقدمه‌ای کوتاه و بحثی در معنای تفسیر و تأویل، به تفسیر آیات سوره‌ها به ترتیب از سوره حمد تا ناس پرداخته و لفظ به لفظ آن را ترجمه کرده است.
سپس به شرح لغات و ابعاد مختلف ادبی، روایی، تاریخی، فقهی، کلامی و اخلاقی آیات پرداخته و از اقوال مفسرین، صحابه و تابعان هم بدون هیچ اظهار نظری نقل می‌کند.
با توجه به رویکرد عقلی و نقلی مفسر در آیات، تفسیر وی در زمره تفسیر اجتهادی به شمار می‌آید.[۵]
تعداد جلدها
تفسیر ابوالفتوح بر اساس تقسیم‌بندی مؤلف و تصریح برخی مانند منتجب الدین رازی[۶] و عبدالجلیل قزوینی[۷] و اتفاق همه دست‌نویس‌ها، بیست جلد بوده که در چاپ‌های اول تا سوم، این تقسیم‌بندی مراعات نشده است.
امتیازات و ویژگی‌ها
تفسیر روض الجنان و مؤلف آن، در بیان بسیاری از عالمان و دانشمندان شیعه ستایش شده و با تعابیر والایی از وی یاد کردهاند.[۸] [۹] [۱۰] [۱۱] برخی از محققان، ویژگی‌های دیگری برای تفسیر ابوالفتوح رازی بیان کردهاند.
توجه به تناسب واژه‌ها برای فهم بهتر آیات.
تبیین جایگاه اهل بیت(ع) خصوصا امام علی(ع) از زبان مخالفان.
بهره‌گیری از اشعار فارسی در توضیح آیات قرآنی.
دفاع از مکتب کلامی و فقهی تشیع با دلایل عقلی و نقلی.[۱۲]
با این که تفسیر ابوالفتوح در چاپ‌های جدید ۲۰ جلد را به خود اختصاص داده است اما نویسنده در مقدمه تصریح کرده که اين كتاب-ان‌شاءالله -از ميانۀ اطناب و اختصار بود،اطنابى كه مُمِلّ(خسته کننده) نباشد و اختصارى كه مُخِلّ(مُختَل کننده) نباشد و شرط آن است كه هر آيت كه بدو رسيم يا هر لفظ و هر قصّه،آنچه شرط است در او گفته شود چون آن آيت يا آن لفظ مكرّر شود در قرآن،حواله بر گفته كرده شود. [۱۳]
استفاده گسترده از منابع فقهى و كلامى فرق مختلف و مباحث تاريخى و قصص و حتى اسرائیلیات[نیازمند منبع] [۱۴]ابوالحسن شعرانی نویسنده تعلیقات بر تفسیر روض الجنان براین باور است که مطلقا در تفسیر رازی مطلبی بر خلاف اصول دین مانند جبر،تفویض، عدل، امامت و تجسم چیزی نیافته است. [۱۵]
نگاهی به محتوا
نخستین مطلب تفسیر ابوالفتوح پس از مقدمه در فصل اول تقسیم آیات قرآن از نظر معنا به چهار دسته است ۱- آیاتی که فهمش وعلمش از آنِ خداست ومصلحت را خدای احکم الحاکمین در عدم بیان دیده است مانند آیه ۸۵ سوره بنی اسرائیل وَ یسْئَلُونَک عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی و درباره روح از تو می‌پرسند، بگو: «روح از [سنخ] فرمان پروردگار من است و آیه ۱۸۷ سوره اعراف یسْئَلُونَک عَنِ السّٰاعَةِ أَیٰانَ مُرْسٰاهٰا قُلْ إِنَّمٰا عِلْمُهٰا عِنْدَ رَبِّی لاٰ یجَلِّیهٰا لِوَقْتِهٰا إِلاّٰ هُوَ. از تو درباره قیامت می‌پرسند [که] وقوع آن چه وقت است؟ بگو: «علم آن، تنها نزد پروردگار من است.۲- آیاتی که ظاهر لفظ او مطابق معنی او بود در لغت عرب و آن را محکم خوانند،مانند: قُلْ هُوَ اللهُ أَحَدٌ بگو: «اوست خدای یگانه» سوره اخلاص آیه ۱ و آیه ۱۷۱ سوره نساء إِنَّمَا اللهُ إِلٰهٌ وٰاحِدٌ خدا فقط معبودی یگانه است.۳- آیاتی که مجمل هستند و از ظاهرشان منظور تفصیلی را نمی‌توان فهمید و نیاز به شرح و تفصیل دارد مانند: آیه۴۳ سوره بقره وَ أَقِیمُوا الصَّلاٰةَ وَ آتُوا الزَّکٰاةَ و نماز را بر پا دارید، و زکات را بدهید. و مانند آیه ۹۷ سوره آل عمران وَ لِلهِ عَلَی النّٰاسِ حِجُّ الْبَیتِ و برای خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است. ابوالفتوح درتوضیح این قسم افزوده است: تفصیل نماز و کیفیت آن و احوال زکات و کمیت آن و افعال حجّ و احکام آن تا شارع-علیه‌السلام-بیان نکند و تفصیل ندهد،ما را راه نباشد به آن.۴- آیات متشابه هستند که لفظش مشترک میان دو معنی یا بیشتر است، و تنها با کلام پیامبر و امامان و یا دلیل می‌توان یکی از احتمالات را برگزید.[۱۶]
نسخه‌ها
تاکنون ۵۳ نسخه ناقص و کامل از این تفسیر در کتاب‌خانه‌های ایران و دیگر کشورها شناسایی شده است.[۱۷]
چاپ‌ها
این تفسیر را نخستین بار، محمدکاظم صبوری(۱۲۷۰ـ۱۳۲۲ش)، ملقب به ملک الشعرا، با حکم مظفرالدین شاه تصحیح و آماده چاپ کرد که فقط توانست بخش اول و دوم آن را چاپ کند. سید نصرالله تقوی(۱۲۴۲ـ۱۳۲۶ش)، روحانی و استاد حقوق، به درخواست علی‌اصغر حکمت، سرپرست وزارت معارف و اوقاف ایران، بخش سوم تفسیر روض الجنان و روح الجنان اثر ابوالفتوح رازی(حدود۴۷۰ ـ ۵۵۲/۵۵۶ق) را در ماه مهر ۱۳۱۳ش تصحیح و چاپ کرد. بخش چهارم و پنجم نیز در سال ۱۳۱۴ش و ۱۳۱۵ش چاپ شد. [۱۸].
چاپ ده جلدی در ۱۳۲۰ش با تصحیح و حواشی مهدی الهی قمشه‌ای.
چاپ سیزده جلدی در ۱۳۸۲ش با تصحیح و حواشی میرزا ابوالحسن شعرانی با نام روح الجَنان و روح الجِنان.
چاپ بیست جلدی با تصحیح و مقابله با ۳۸ نسخۀ کهن و ذکر نسخه بدل‌ها و با مقدمه‌ای مبسوط به کوشش و تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح در سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۶ش از سوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
پانویس
رازی، فهرست منتجب‌الدین، ۱۳۶۶ ش، ص۴.
ابن شهرآشوب، المناقب، ج ۱، ص۱۴.
ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۷۵.
شعرانی، نور علی نور، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۴ش، مقدمه کتاب، ص۲۷.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم‌افزار ابوالفتوح رازی.
رازی، فهرست منتجب‌الدین، ۱۳۶۶ش، ص۴۵.
قزوینی، نقض، ص۲۱۲.
شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ص۴۸۹.
مدرس، روضات الجنات، ج ۲، ص۳۱۴.
نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ۱۴۱۵ ق، ج ۳، ص۷۲.
امین، اعیان الشیعه، ج ۶، ص۱۲۵.
پاک‌نیا، آشنایی با منابع تفسیری شیعه، ۱۳۸۹ش.
رازی، روض الجنان و روح الجنان في تفسيرالقرآن، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۳.
به عنوان نمونه رجوع کنید به: رازی، روض الجنان، ۱۳۷۶ش، ج۸، ص۳۹۳، ج۱۳، ص۲۸و ۴۷، ج۲۰، ص۱۸۴
شعرانی، نور علی نور، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۴ش، ص۴۱.
رازی، روض الجنان، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۳-۴.
روض‌الجنان، ج۱، مقدمه یاحقی و ناصح، ص۷۶ـ۸۱.
«نسخه شناسی ابوالفتوح رازی»، سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی
