کتاب «توحید مفضّل» مشتمل بر حدیثی است طولانی، حاوی سخنان امام جعفر صادق (علیه‌السلام) با موضوع محوری خداشناسی و اسرار آفرینش الهی که طی چهار جلسه بر مفضّل بن عمر جعفی املا شده است. «توحید مفضّل» از کتاب های ارزشمند و معتبر شیعه در مباحث اعتقادی محسوب شده و بارها مورد شرح و ترجمه عالمانی چون علامه مجلسی قرار گرفته است.
مؤلف
مفضل بن عمر جعفی کوفی (متوفی قرن دوم هجری) از چهره های سرشناس شیعه و از شاگردان ممتاز امام صادق و امام کاظم و امام رضا علیهم السلام بشمار می آید. بنابر بعضی روایات، وی امام باقر علیه السلام را نیز درک کرده است. مفضل از راویان بزرگ حدیث بشمار رفته و روایات فراوانی را از امام جعفر صادق علیه السلام و امام موسی کاظم علیه السلام نقل نموده است.
مفضل از مقام و منزلت بزرگی نزد این دو امام برخوردار بوده و وکیل آنها در گرفتن اموال و مصرف آن بود که این خود دلیل بر اعتماد و اطمینان ائمه بزرگوار به وی است. در روایتی آمده که امام صادق علیه السلام به مفضل فرمود: «هرگاه دیدی میان دو تن از شیعیان ما اختلاف و نزاعی بر سر مالی به وجود آمده، تو خود از اموال من آن را بپرداز».
مفضل پس از هشتاد سال عمر بابرکت و خدمت در راه آیین محمد و آل محمد صلی الله علیه و آله، در شهر کوفه دار فانی را وداع نمود. دیگر آثار او عبارتند از : کتاب الوصیه، کتاب الیوم واللیله، کتاب علل الشرایع.
معرفی کتاب
به اعتقاد بسیاری از علمای شیعه از جمله نجاشی، این کتاب املای امام جعفر صادق علیه السلام بر مفضل بن عمر جعفی می باشد. امام علیه السلام کتاب را در چهار جلسه و در چهار روز، از صبح تا ظهر بر مفضل املا کردند. آن حضرت در این کتاب با بیان شگفتی های آفرینش، به اثبات وجود آفریدگار حکیم و دانا پرداخته اند.
برای این کتاب اسامی دیگری نیز ذکر کرده اند. نجاشی آن را «کتاب فَکِّر: کتابٌ فی بدءالخلق و الحثّ علی الاعتبار» نامیده است، شاید به این دلیل که در آن عبارت «فکّر یا مفضّل» تکرار شده است. بعضی هم آن را «کنزالحقائق و المعارف» نامیده اند.
مفضل داستان نوشتن کتاب را این گونه نقل می کند: «یک روز عصر من در مسجد مدینه در کنار قبر مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودم و در مقام و منزلت آن حضرت فکر می کردم که ناگهان ابن ابی العوجاء زندیق و یارانش وارد شدند و در کناری نشستند و شروع به صحبت کردند. آنان از حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان یک فیلسوف، که با زیرکی فراوان نام خود را در جهان زنده نگه داشت، نام بردند و گفتند، این جهان خدایی ندارد و همه چیز خود به خود به وجود آمده و این جهان همیشه بوده و خواهد بود. من نتوانستم خشم خود را فرو بنشانم و بر سر آنها فریاد زدم و گفتم: ای دشمنان خدا آیا کافر شده اید؟! آنان در پاسخ من گفتند: اگر تو از یاران جعفر بن محمد هستی، او این گونه با ما سخن نمی گوید. من از نزد آنها خارج شدم و به نزد امام صادق علیه السلام رفتم و ماجرا را برای آن حضرت تعریف کردم. آن حضرت فرمود: فردا صبح به نزد من بیا و قلم و کاغذی نیز بیاور تا برای تو از حکمت خداوند متعال در آفرینش جهان سخن بگویم… من هم فردا صبح به نزد آن حضرت رفتم و ایشان نیز این کتاب را به من املا فرمود».
به سبب اهمیت خاص کتاب توحید مفضّل نزد علمای تشیع، کسانی چون سید بن طاووس، همراه داشتن آن را در سفر و مطالعه و تفکر در باره آن را توصیه و بر آن تأکید نموده اند.
محتوای کتاب
چنانکه گفته شد، توحید مفضّل از چهار مجلس تشکیل شده که در هر یک حکمتهای بخشی از نظام خلقت بیان گردیده است.
امام صادق علیه السلام در آغاز جلسه اول، علت این که عده ای وجود خداوند متعال را انکار و یا در او شک می کنند، ناآگاهی از اسباب و شیوه آفرینش جهان هستی بیان می فرماید. سپس به بیان آفرینش جهان و خلقت انسان و اعضای بدن او، مانند دستگاه گوارش و حواس پنج گانه، می پردازد و از آنها به حکمت و قدرت و علم خداوند متعال، که آفریننده آنها است، استدلال می کند.
امام در جلسه دوم به بیان شگفتی های جهان حیوانات، مانند خزندگان و چهارپایان مانند اسب، فیل، زرافه، میمون، سگ و پرندگان مانند مرغ و خفاش و حشراتی مانند زنبور عسل، ملخ، مورچه و ماهی می پردازد.
در جلسه سوم شگفتی های آسمان و زمین مانند رنگ آسمان و طلوع و غروب خورشید، و فصل های سال و خورشید و ماه و دیگر ستارگان و حرکت بسیار سریع آنها در آسمان و آفرینش سرما و گرما و باد و هوا و چگونگی ایجاد صدا و کوهها و گیاهان و… را بیان می نماید.
در مجلس چهارم، حضرت امام صادق علیه‌السّلام، به بحث از حکمت مصائب، سختی‌ها، مرگ و فنا و پاسخ به شبهات منکران می‌پردازد. آن حضرت علیه‌السّلام، بحث می‌کند از حقیقت مرگ و زندگی، علت آفرینش انسان، راه شناخت جهان هستی و بیان فرق میان حس و عقل در شناخت جهان و حقایق هستی.
وضعیت کتاب
نام «توحید مفضّل» در فهرست کتابهای سید بن طاووس آمده است و بنا بر توضیحات وی، آن کتاب، ظاهراً همین است که در دسترس ماست. البته آقا بزرگ طهرانی در الذریعه به این نکته اشاره کرده که ظاهراً بخش دیگر توحید مفضّل، در بیان احوال ملکوت اعلا را، که در دوره سید بن طاووس شهرت و تداول چندانی نداشته، شخصی به نام سید میرزا ابوالقاسم ذهبی، معاصر آقابزرگ، یافته و تماماً در کتاب خود به نام «تباشیر الحکمه» آورده است.
«توحید مفضّل» بارها به زبان فارسی و انگلیسی شرح و ترجمه شده است، از جمله: شرح توحید المفضل از باقر بن اسماعیل کجوری طهرانی متوفی ۱۳۱۳ قمری، شرح بهاءالدین محمد لاهیجی، ترجمه علامه مجلسی، ترجمه شیخ فخرالدین ترکستانی در ۱۰۶۵ قمری، ترجمه محمدطاهر شیرازی متوفی ۱۰۹۸ قمری، ترجمه محمدصالح قزوینی در قرن ۱۱ قمری و ترجمه علی اصغر فقیهی.
کتاب «توحید مفضل»، به همت انتشارات مکتبه الداوری قم، به قطع وزیری چاپ شده است.
منابع
کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
نگاهی موحدانه به شگفتی های آفرینش از زبان امام صادق علیه السلام (ترجمه توحید مفضل)، محمدمهدی رضائی.
نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
