تَأْویلُ الْآیاتِ الظّاهرَة فی فَضائل الْعِتْرَةِ الطّاهرة کتابی در تفسیر آیاتی که درباره اهل بیت(ع) نازل شده‌اند ، تالیف سید شرف الدین استرآبادی عالم شیعی قرن دهم هجری قمری است. مؤلف در این کتاب، به ترتیب سوره‌های قرآن پیش رفته و آیه های مورد نظر را با روایات اهل بیت که ذیل آن آیات وارد شده‌اند تفسیر نموده است.
درباره مؤلف
مقالهٔ اصلی: سید شرف الدین حسینی استرآبادی
سید شرف الدین علی حسینی استرآبادی از علمای قرن دهم هجری، شاگرد شیخ نور الدین علی بن عبدالعالی، معروف به محقق کرکی است. منابع شرح حال نگاری، اطلاعات چندانی از و نگفته‌اند. در برخی منابع، سال وفات او ۹۴۰ق ثبت شده است.
انگیزه تألیف
استرآبادی در مقدمه کتاب می‌نویسد: از آنجا که آیات فراوانی در قرآن مجید در مدح اهل بیت پیامبر(ص) و ذم و نکوهش دشمنان آنان آمده و روایات فراوانی در تفسیر این آیات وارد شده و از طرفی، این روایات در کتب مختلف تفسیر پراکنده اند به طوری که دسترسی به آنها و اطلاع از همه آنها برای مراجعه کنندگان مشکل است، تصمیم به جمع آوری آنها در یک کتاب گرفتم. وی میگوید مأخذ تمام مطالب را هم روایات صحیح اهل بیت قرار داده و روایاتی از طریق عامه هم نقل کرده است.
با توجه به این کلام امیر مؤمنان که «قرآن چهار بخش است: یک‌چهارم آن در مورد اهل بیت(ع)، یک چهارم درباره دشمنانشان، یک چهارم سُنَن و امثال و یک چهارم دیگر فرائض و احکام است» علمای اسلام اقدام به جمع آوری آیات قرآن مجید که در وصف اهل بیت نازل شده کرده و هر یک، آن مقدار از احادیث که به دستش رسیده ضبط نموده‌اند.»[۱]
سید شرف الدین به خاطر سهولت هر چه بیشتر در بازیابی مطالب کتاب، آن را به ترتیب قرآن قرار داده و از سوره فاتحه آغاز کرده و به سوره اخلاص ختم نموده است. در هر قسمت نیز ابتدا نام سوره، بعد آیات مورد نظر را با شماره آیه ذکر کرده، پس از آن و در ذیل آیه روایات اهل بیت(ع) را در تأویل آن آیه آورده است.
مؤلف، آیات را به صورت گلچین آورده و در این بین نام بعضی از سور قرآن، در کتاب نیامده، زیرا روایتی ذیل آیات آن سوره نیافته است. وی در بعضی موارد در پایان روایات، توضیحاتی برای روشن شدن معنای آیه و روایتِ ذیل آن ذکر کرده است. مؤلف در صدد تفسیر آیات بوسیله روایات نیست بلکه تلاش خود را صرف تبیین تأویل آیات از راه روایات معصومین کرده و در تأویل قرآن نظر به باطن آن دارد.[۲]
منابع کتاب
سید شرف الدین در تألیف خود از منابع متعددی مانند: کنز الفوائد کراجکی، کشف الغمة، اربلی، کتابهای علامه حلی استفاده کرده و از تفسیر علی بن ماهیار، از معاصران ثقةالاسلام کلینی بیشترین بهره را برده است.[۳]
اهمیت کتاب
کتاب مذکور از بهترین تألیفات در این موضوع است و بسیاری از متأخرین، هنگام تألیف کتابی در این موضوع، از کتاب سید شرف الدین استفاده فراوان برده‌اند. این کتاب مورد توجه علمای شیعه قرار گرفته و بارها توسط آنان ترجمه، تلخیص و شرح شده است.[۴]
نگاهی به محتوا
نخستین روایت کتاب از تفسیر امام حسن عسکری(ع) درباره پاداش کسی است که سوره حمد را با اعتقاد به ولایت محمد و آل محمد بخواند مضمون روایت این است که هر کس «بسم الله الرحمن الرحیم» را بخواند و به محمد و دوستی اهل بیت اعتقاد داشته باشد و ایمان قلبی به ظاهر و باطن آنان داشته باشد خداوند دربرابر هر حرفی که از آن سوره قرائت کند پاداش و ثوابی بهتر از دنیا و انچه از مال‌ها و خوبی‌ها در آن است به او عطا می‌کند و کسی که به صوتِ خواننده این سوره گوش دهد ثوابش مانند کسی است که این سوره را می‌خواند پس هر یک از شما باید بسیار کوشش کند تا این ثواب و پاداش را به دست آورد که غنیمتی است که نباید از آن گذشت تا حسرت و افسوس آن بماند.[۵] پایان بخش کتاب روایت مشهور درباره یادآوری، نگارش و گوش سپردن به فضایل امیرالمؤمنین از کتاب اربعین نوشته خوارزمی است که امام صادق(ع) از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود:«به برادرم على فضايلى داده شده است كه از فراوانى به شماره در نمى‌آيد. پس هر كه فضيلتى از فضايل او را ياد آورد در حالى كه بدان اعتراف دارد خداوند گناهان گذشته و آيندۀ او را ببخشايد، و هر كه فضيلتى از فضايل او را بنگارد مادامى كه نشانى از اين نگارش باقى است فرشتگان براى او طلب آمرزش كنند، و هر كس به فضيلتى از فضايل او گوش سپارد خداوند بر گناهان شنيدارى او پردۀ عفو كشد، و هر كه به نگاشته‌اى در فضايل او نظر بيفكند خداوند از گناهان چشم او درگذرد.[۶]
خلاصه، شرح و ترجمه
کتاب تأویل الآیات الظاهرة توسط شیخ علم بن سیف بن منصور نجفی در سال ۹۳۷ق خلاصه شده و با نام جامع الفوائد و دافع المعاند انتشار یافته است.
همچنین سید روح الأمین مختاری شرحی بر آن نگاشته است.
ترجمه این کتاب نیز توسط محمدمعصوم بن محمدامین استرآبادی با نام لوامع التأویل انتشار یافته است.[۷]
نسخه ها و چاپ
امروزه از تفسیر مورد بحث، شش نسخه در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.
این اثر به تحقیق حسین استادولی در انتشارات جامعه مدرسین قم انتشار یافته است.[۸]
پانویس
استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة، ۱۴۰۹ق، ص۲۰ و ۲۱.
استرآبادی، تأویل الآیات الظاهرة، ۱۴۰۹ق، فهرست کتاب.
کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
استرآبادی، تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق،ص۲۵.
استرآبادی، تأويل الآيات الظاهرة في فضائل العترة الطاهرة، ۱۴۰۹ق،ص۸۴۴.
کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
دائرة المعارف تشیع، ج ۴، ص ۵۲۹.
