تفسیر امام حسن عسکری(ع)، از تفسیر روایی امامیه، متعلق به قرن سوم هجری. در این تفسیر برخی آیات، تأویل شده و بیشتر تأویل‌ها درباره معجزات پیامبر(ص) و امامان شیعه است. به اسباب نزول آیات، کمتر توجه شده، گرچه به مصادیق آیات اشاره شده است و مباحث صرفی و نحوی و بلاغی وجود ندارد. سلسله سند روایت کتاب نشان می‌دهد که نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهای قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است. متن این تفسیر تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره موجود است.
ویژگی‌ها
این تفسیر با بیان روایاتی راجع به فضائل قرآن و تأویل و آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذکر احادیثی مشتمل بر فضائل اهل بیت(ع)[۱] و مثالب دشمنان اهل‌بیت(ع)[۲] ادامه یافته است. بحث‌های متعددی نیز درباره سیره نبوی، به خصوص راجع به مناسبات پیامبر اسلام(ص) و یهودیان، مطرح شده است.[۳] در مجموع، در این تفسیر ۳۷۹ حدیث آمده است. بیشتر روایات طولانی و مفصّل است، به طوری که گاه یک روایت چندین صفحه را دربرمی‌گیرد[۴] و به همین جهت، در برخی موارد ساختار روایی از بین رفته است. در برخی روایات نیز آشفتگی وجود دارد.[نیازمند منبع]
در این تفسیر برخی آیات تأویل شده و بیشتر تأویل‌ها درباره معجزات پیامبر(ص) و امامان(ع) است.[۵] در این تفسیر به اسباب نزول آیات کمتر توجه شده، گرچه به مصادیق آیات اشاره شده است. مباحث صرفی و نحوی و بلاغی نیز در این تفسیر وجود ندارد.[۶]
تفسیر آیات غالباً با شرح و توضیح مفاهیم آیه آغاز، و پس از آن روایاتی از معصومین(ع) در تفسیر آیات ذکر شده است. در مواردی نیز روایات شأن نزول با بخش تفسیری آیه در هم آمیخته است.[۷] معنای شیعه،[۸] معنای رافضی،[۹] تقیه،[۱۰] فضایل برخی از صحابه از جمله خبّاب بن ارّت و عمار بن یاسر،[۱۱] بخشی از موضوعاتی است که در این تفسیر در حاشیۀ تفسیر آیات ذکر شده‌اند. برخی از نکات تفسیری از جمله تفسیر شجرۀ ممنوعه[۱۲] به شجرۀ علم محمد(ص) و اهل بیت(ع) ایشان[۱۳] از اختصاصات این تفسیر است.
سلسله سند روایت کتاب نشان می‌دهد که نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهای قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است.[۱۴] مطالب تفسیر را محمدبن قاسم استرآبادی خطیب، مشهور به مفسر جرجانی، که شاید تدوین کننده تفسیر نیز باشد، از دو راوی آن، یعنی ابوالحسن علی بن محمد بن سیار (یسار؟) و ابویعقوب یوسف بن محمدبن زیاد، نقل کرده است.[۱۵]
در مقدمه کوتاه این دو بر تفسیر آمده است که بعد از به قدرت رسیدن حسن بن زید، آنان همراه پدران خود، مجبور به مهاجرت از وطن خود و پناهنده شدن به امام حسن عسکری(ع) شدند. امام به پدرانشان اطمینان بخشید که می توانند بازگردند و اتفاقی برای آنها نخواهد افتاد و توصیه نمود که فرزندانشان را برای تعلیم در نزد ایشان باقی بگذارند و این تفسیر را برای آنها در مدت هفت سال بیان کرد.[۱۶]
اعتبار کتاب
با وجود قدمت این تفسیر، وثاقت آن در بین علمای امامیه از گذشته مورد بحث بوده است. شیخ صدوق (متوفی ۳۸۱)، نخستین عالم امامی است که از این تفسیر مطالب فراوانی در کتب خود نقل کرده، گرچه درباره وثاقت یا عدم اعتبار آن سخنی نگفته است.[نیازمند منبع]
شیخ صدوق متن تفسیر را مستقیماً از استرآبادی دریافت نموده است. وی در آغاز کتاب فتوایی خود، من لایحضره الفقیه ضمن اشاره به این نکته که آنچه در این اثر فراهم آمده از نظر خودش صحیح است، بیان داشته که روایات کتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است.[۱۷] و در باب تلبیه، از استرآبادی حدیثی نقل کرده و در پایان گفته است که باقی آن را در کتاب تفسیر آورده است.[۱۸] بر این اساس، اگر شیخ صدوق خود تدوین‌کننده تفسیر نبوده، احتمالاً تهذیب‌کننده آن بوده است. مؤید صحت این احتمال، سخن نجاشی متوفی ۴۵۰ق است که در ذیل آثار شیخ صدوق به دو اثر تفسیری، تفسیرالقرآن و مختصر تفسیر القرآن، اشاره کرده است.[۱۹]
شاهد دیگر بر این نظر، ذکر روایتی با همین سند در کتاب التوحید شیخ صدوق است.[۲۰] در آخر آن روایت نیز شیخ صدوق بیان داشته که متن کامل حدیث را در تفسیرش آورده است.[۲۱]
نگاهی به محتوا
نخستین مطلب کتاب که امام عسکری(ع) به دو فرزند ابوالحسن علی بن محمد بن سیار (یسار) و ابویعقوب یوسف بن محمدبن زیاد آموخت حدیثی از امیرالمؤمنین درباره فضل قرآن است که در نخستین فرازش آمده است:(حملةُ القرآن المخصوصون برحمة الله، الملبسون نور الله، المُعلِّمون كلام الله، المقرَّبون عندالله، من والاهم فقد والى الله، ومن عاداهم فقد عادى الله ويدفع الله عن مستمع القرآن بَلوى الدنيا، وعن قارئه بلوى الآخرة.)ترجمه: حاملان قرآن همان آموزگاران سخن خدا و دربركنندگان نور خدايند، كسى كه آنان را دوست بدارد، خدا را دوست داشته و كسى كه نسبت به آنان دشمنى كند با خدا دشمنى كرده است. خداوند از شنونده قرآن بلای دنیا و از خواننده آن بلای آخرت را دفع می سازد.[۲۲] دو روایت پایانی تقسیر امام عسکری(ع) در باره فرازی از آیه۲۸۲ سوره بقره است:( وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا) [یادداشت ۱] امام على عليه السلام ـ درباره ای نبخش از آيه ۲۸۲ سوره بقره: «و شاهدان چون [به شهادت ]فرا خوانده شوند نبايد خوددارى كنند» ـ فرمود : يعنى كسى كه شاهد بودن بر امرى را پذيرفته باشد، نبايد وقتى به شهادت دادن فراخوانده شد امتناع ورزد ، بلكه بايد شهادت دهد و صادقانه و از سرِخیرخواهی هم شهادت دهد و از سرزنش هيچ سرزنشگرى نترسد و بايد به نيكى فرمان دهد و از بدى باز دارد. [۲۳]
نقد بر اعتبار کتاب
نخستین منتقد وثاقت تفسیر را احمد بن حسین بن عبیداللّه غضائری، معروف به ابن غضائری دانسته اند. او در کتاب الضعفاء خود، محمد بن قاسم استرآبادی را فردی ضعیف و کذّاب معرفی کرده و دو فرد مذکور در سلسله سند را که تفسیر را به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسکری(ع) روایت کرده‌اند، مجهول خوانده است. همچنین این تفسیر را ساختگی دانسته و جاعل آن را سهل بن احمد بن عبداللّه دیباجی (متوفی ۳۸۰) معرفی کرده است.[۲۴]
از افراد دیگری که این کتاب را ساختگی خوانده است میرداماد است. او این کتاب را دربردارنده احادیث غیر قابل پذیرش و دروغ دانسته است.[۲۵]
بر این کتاب همچنین ایرادات تاریخی گرفته شده است. از جمله اینکه در جایی از کتاب اشاره به زندانی شدن مختار به دست حجاج نموده است با وجود اینکه حجاج خود چند سال پس از مرگ مختار امیر کوفه شد. و در جایی دیگر آمده سعد بن ابی‌وقاص صحابی پیامبر در فتح نهاوند شرکت داشت.[۲۶]
ناقلین کتاب
پس از شیخ صدوق، ابومنصور احمد بن علی طبرسی در کتاب احتجاج ضمن معرفی منابع خود از تفسیر امام حسن عسکری(ع) یاد کرده، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به این دلیل، سند روایت کتاب را به طور کامل آورده است.[۲۷]
سعیدبن هبة اللّه راوندی نیز از این تفسیر، بدون اشاره به نام آن، مطلبی نقل کرده است.[۲۸] ابن شهرآشوب نیز از این تفسیر، با تصریح به نام آن ولی بدون ذکر سند، مطلبی آورده است.[۲۹]
عبدالجلیل قزوینی که در حدود ۵۶۰ق کتاب النقض را می‌نوشته، از جمله تفاسیر مشهور امامی به تفسیری با عنوان تفسیر امام حسن عسکری(ع) اشاره کرده، اما چون از این تفسیر مطلبی نقل نکرده است، نمی‌توان به طور حتم مقصود وی را همین تفسیر موجود دانست.[۳۰]
ترجمه
مقالهٔ اصلی: آثار الاخیار (کتاب)
قدیمی‌ترین ترجمه فارسی موجود آن، آثار الاخیار نام دارد که ترجمه ابوالحسن علی بن حسن زواره‌ای (متوفی ۹۸۴ق) و ترجمه تمام متن موجود است.[۳۱]
قدرت اللّه حسینی شاهمرادی نیز سوره فاتحه این تفسیر را با عنوان تفسیر فاتحه الکتاب از امام حسن عسکری(ع) و پژوهشی پیرامون آن (تهران ۱۴۰۴ق) با مقدمه‌ای مبسوط در اثبات و ثاقتِ تفسیر، ترجمه و منتشر کرده است.[۳۲]
سیدحسین بهریلوی (درگذشته ۱۳۶۱ش) این تفسیر را به زبان اردو ترجمه کرده و با عنوان آثار حیدری به چاپ رساند.[۳۳] متن عربی تفسیر چند بار چاپ شده است.[۳۴] این کتاب، بر اساس شش نسخه خطی و به کوشش سیدمحمدباقر ابطحی، در ۱۴۰۹ ق. در قم چاپ انتقادی شد.[نیازمند منبع]
پانویس
برای نمونه رجوع کنید به حدیث سدالابواب، ص۱۷.
التفسیر المنسوب الی الإمام…، ۱۴۰۹ق، ص۴۷.
التفسیر المنسوب الی الإمام…، ۱۴۰۹ق، ص۱۶۱-۱۶۳و۱۹۰-۱۹۲و۴۰۶-۴۰۷.
رجوع کنید به ص۶۵۶تا۶۷۲
رجوع کنید به ص۴۲۹-۴۴۱و۴۹۷-۵۰۰.
رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری…»، ص۳۱۳.
رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری…»، ص۴۷۷-۴۷۹.
رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری…»، ص۳۰۷-۳۱۰.
رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری…»، ص۳۱۰-۳۱۱.
رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری…»، ص۳۲۰-۳۲۴.
رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری…»، ص۶۲۴-۶۲۵.
بقره، ۳۵.
رضوی، «نگاهی به تفسیر منسوب به امام حسن عسکری…»، ص۲۲۱-۲۲۲.
رجوع کنید: ص۷-۸.
التفسیر المنسوب الی الإمام…، ۱۴۰۹ق، ص۹.
التفسیر المنسوب الی الإمام…، ۱۴۰۹ق، ص۱۰.
شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳.
شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۱۱-۲۱۲.
نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة…، ۱۴۰۷ق، ص۳۹۱-۳۹۲.
شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۵۷ش، ص۴۷.
التفسیر المنسوب الی الإمام…، ۱۴۰۹ق، ص۵۰-۵۲.
تفسیر الامام العسکری،۱۴۰۹ ق، ص۱۳.
تفسیر الامام العسکری،۱۴۰۹ ق، ص۶۷۸.
ابن غضائری، رجال ابن غضائری، ۱۳۸۰ش، ص۹۸
حسن زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۲۴
حسن زاده آملی، هزار و یک کلمه، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۲۱و۱۲۲
طبرسی، الإحتجاج، ۱۴۱۳ق، ج ۱، ص۶-۸.
قطب راوندی، الخرائج والجرائح، ج۲، ص۵۱۹-۵۲۱.
ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، قم، ج۱، ص۹۲.
قزوینی، نقض، ۱۳۵۸ش، ص۲۱۲و۲۸۵.
بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲.
«تفسیر فاتحة الکتاب از امام حسن عسکری سلام الله علیه و پژوهشی پیرامون آن»، سایت نورلایب.
بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۳.
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، دار الأضواء، ج۴، ص۲۹۲؛ بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۱۹۰۴.
