الوسیلة الی نیل الفضیلة مشهور به الوسیلة، معروف‌ترین اثر ابن‌حمزه طوسی از فقهای شیعه قرن پنجم و ششم هجری قمری است. او به دلیل تألیف این کتاب فقهی، به صاحب وسیله مشهور شده است.
الوسیله بر فقهایی همچون راوندی و ابن‌زهره تأثیر فقهی داشته است و در قرن هفتم هجری قمری از کتاب‌های رایج بین شیعیان در بغداد بود. آرای ابن‌حمزه در الوسیله همچنین در بسیاری از کتاب‌های فقهی مانند المعتبر اثر محقق حلی و مختلف الشیعه اثر علامه حلی ذکر شده است.
کتاب الوسیله اولین بار در سال ۱۲۷۶ق در تهران در ضمن کتاب جوامع الفقهیه چاپ گردید و بعدها به تصحیح و تحقیق درآمد و تجدید چاپ شد.
اهمیت و جایگاه
کتاب الوسیله معروف‌ترین اثر فقهی ابن‌حمزه طوسی است.[۱] فقهای شیعه به دلیل اعتماد به این کتاب، در بسیاری از آثار تألیفی از آن نقل‌قول کرده‌اند و حتی در قرن هفتم هجری قمری از کتب رایج بین شیعیان در بغداد بوده است،[۲] به‌طوری‌که بنا به نقل در نامه اِبْنِ‌عَلْقَمی، وزیر مستعصم عباسی، به حاکم شیعه اِربِل در قرن هفتم، از جریان سوزانده شدن کتاب الوسیله با اندوه یاد می‌کند.[۳][یادداشت ۱]
گفته‌شده این کتاب بر فقهایی همچون راوندی در فقه القرآن[۴] و ابن‌زهره در الغنیه تأثیر فقهی داشته است و رساله ازاحة العلة فی معرفة القبلة از شاذان بن جبرئیل قمی را تفصیل و تکمیل مطالب الوسیله می‌دانند. ابن‌ادریس نیز در السرائر با قبول برخی از نظریات ابن‌حمزه در این کتاب، آن را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد.[۵] گفته شده، محقق حلی اولین فقیهی بود که نام این کتاب از ابن‌حمزه را در کتاب المعتبر ذکر کرد و پس از او شاگردش فاضل آبی در کشف الرموز و یحیی بن سعید حلی در الاشباه و النظائر به ذکر آراء ابن‌حمزه با عنوان مصنّف الوسیله و صاحب الوسیله پرداختند؛ ولی اوج ذکر و پرداخت به کتاب و آراء ابن‌حمزه توسط علامه حلی در مختلف الشیعه صورت گرفت.[۶]
فقهایی همچون شهید اول در القواعد و الفوائد[۷]، شهید ثانی در الفوائد الملیه[۸]، محقق کرکی در جامع المقاصد[۹]، محقق نراقی در معتمد الشیعه[۱۰]، میرزای قمی در رسائل[۱۱]، شیخ انصاری در کتاب المکاسب[۱۲]، محمدحسن نجفی در جواهرالکلام[۱۳]، سید محمدکاظم طباطبائی یزدی در رساله فی منجزات المریض[۱۴]، سید ابوالقاسم خویی در کتاب الصلاه[۱۵] و امام خمینی در مکاسب المحرمه[۱۶] نیز از این کتاب نقل‌قول کرده‌اند.
درباره مؤلف
مقالهٔ اصلی: محمد بن علی بن حمزه طوسی
عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه معروف به ابن‌حمزه طوسی و ابی جعفر ثانی یا متاخر[۱۷] از فقهای امامی در قرن پنجم و ششم قمری است.[۱۸] او به جهت تألیف کتاب الوسیله به صاحب وسیله مشهور است.[۱۹]
درباره ولادت و زندگی او اطلاعاتی در دست نیست؛[۲۰] گرچه گفته‌شده با توجه به اینکه ابن‌حمزه در این کتاب از ابن‌بَرّاج تاثیر پذیرفته و فقیهان نیمه دوم قرن ششم قمری از جمله راوندی از الوسیله استفاده کرده‌اند، می‌توان دوره زندگی او را اواخر قرن پنجم قمری و نیمه اول قرن ششم قمری تعیین کرد.[۲۱] سید حسن صدر مولف کتاب تأسیس الشیعه او را از شاگردان شیخ طوسی و مدفون در کربلا می‌داند.[۲۲] منتجب‌الدین رازی (بعد از ۵۸۵ق) در ضمن نام بردن آثار ابن‌حمزه، الوسیله را هم ذکر می‌کند؛[۲۳] ولی ابن‌شهر آشوب (۵۸۸ق)، از کتابی به نام الوسائل الی نیل الفضائل اسم می‌برد که مؤلفِ آن را نمی‌شناسد؛ اما بنا بر ادعای احمد پاکتچی نویسنده مقاله «ابن‌حمزه»، این کتاب می‌تواند همان کتاب الوسیله مذکور باشد.[۲۴]
درباره ابن‌حمزه به‌عنوان مؤلف کتاب الوسیله نیز اختلافاتی دیده می‌شود، از جمله محقق کرکی(۹۴۰ق) که در اجازه‌اش به قاضی صفی‌الدین، مؤلف الوسیله را هبة‌الله بن حمزه از فقهای حلب و همین‌طور صاحب نظام الاقوال، مؤلف را ابویعلی جعفری دانسته که نویسنده مقاله «ابن‌حمزه» با توجه به اینکه اولی شخص معروفی نیست و دومی سال وفاتش به ۴۶۳ق می‌رسد، هر دو را رد می‌کند.[۲۵]
تاریخ تألیف، ویژگی و سبک نگارش
زمان تألیف کتاب الوسیله مشخص نیست؛ ولی با توجه به اینکه ابن‌حمزه از سلار دیلمی(۴۴۸ق)[۲۶] و شیخ طوسی(۴۶۰ق)[۲۷] به‌عنوان متوفی یاد کرده و کتاب الوسیله در فهرست شیخ منتجب‌الدین (تألیف پیش از ۵۸۴ق[۲۸])ذکر‌شده،[۲۹] نشان می‌دهد که تألیف این کتاب بین سال‌های ۴۶۳ق تا ۵۸۴ق صورت گرفته است.[۳۰]
الوسیله یک کتاب فقهی فتوائی است که کمتر استدلال در آن به کار رفته است.[۳۱] به گفته احمد پاکتچی، او در این کتاب از ابویعلی سلار دیلمی و ابن‌براج تأثیر پذیرفته است. مقایسه بین الوسیله و آرای شیخ طوسی به ویژه کتاب النهایه نشان می‌دهد که او از شیخ طوسی نیز متاثر بود؛ ولی در مواردی نظرات او را رد و تعدیل کرده و حتی به طرح فروع جدیدی در فقه پرداخته است که در کتاب شیخ طوسی مطرح نبوده است.[۳۲]
ابن‌حمزه در این کتاب شروع به تقسیم‌بندی و باب‌بندی مطالب کرد.[۳۳] تعریف او از اصطلاحات فقهی در ابتدای برخی ابواب از مشخصه‌های کتاب الوسیله است.[۳۴] او در این کتاب از عناوین فقهی جدید مانند کتاب العبادات و عنوان بیع الفضولی استفاده کرد، همچنان‌که فروع جدیدی به فقه مانند طرح مساله خرید و فروش طلای ممزوج با نقره و مسائل مربوط به جنایت اضافه کرد.[۳۵]
محتوای کتاب
ابن‌حمزه در کتاب الوسیله از یک مقدمه، ۲۱ عنوان کتاب که شامل مباحث اصلی فقهی است و ۷ باب استفاده کرد و مباحث مربوط به فصل را ذیل آن‌ها مطرح کرده است.[۳۶]
کتاب: شامل مباحثی چون: عبادات، صلاه، زکاه، خمس، صوم و…
باب: شامل مباحثی چون: شفعه، احتکار، اجاره و…
فصل: شامل مباحثی چون: طهارت، رهن، جعاله و…[۳۷]
نخستین مطلب کتاب پس از مقدمه مطلبی است درباره تقسیم عبادات شرعی به دو قسم است قسمی که به صورت مطلق بر مکلف واجب است مانند نماز و قسمی که با وجود شرایطی واجب می‌شود مانند روزه و زکات و حج [۳۸]مطلب پایانی کتاب درباره میتی است که مقروض است و مالی که از او بجا مانده تنها به اندازه کفن اوست که در این صورت با آن مال برایش کفن تهیه می‌شود و ادای قرض بر او واجب نیست. [۳۹]
