شهید محمد اسماعیل مبلغ اندیشمند و متفکر افغانستانی بود که در سال 1319 خورشیدی، در روستای «حصار» از توابع «بهسود» به دنیا آمد. وی به عنوان مدرس در حوزه و دانشگاه، نقش برجسته‌ای در زمان خود ایفا کرد.
تحصیلات خو را از مدرسه «امام ابوحنیفه» آغاز و با فراگیری ادبیات عرب و فقه و اصول در مدارس سنتی شهر کابل ادامه داد.
آنگونه که در کتاب «زندانیان روحانیت تشیع افغانستان»، اثر «حسین شفایی» ذکر شده است، مبلغ فراگیری ادبیات عرب (صرف و نحو) را نزد «حجت الاسلام والمسلمین سید انور شاه» فرا گرفت. بعد از خواندن صرف و نحو و برخی دیگر از دروس حوزه، “کفایت الاصول”، «شرح منظومه» و «اسفار» را هم نزد برجسته‌ترین اساتید آن دوران فرا گرفت.
پس از گذراندن دوره ابتدایی، به تحصیل علوم دینی پرداخت و سپس به کابل رفت و ادبیات عرب و فقه و اصول را از استادانی چون آیه الله عالم، آیه الله سید سرور و واعاظ و آیه الله محمدامین افشار فراگرفت و خود به تدریس پدراخت. همزمان با آن مطالعات گسترده‌ای را در فلسفه اسلامی، جامعه شناسی، تاریخ، تفسیر و نهج البلاغه آغاز کرد و زبان‌های انگلیسی و فرانسوی را نیز آموخت.
مبلغ، علاوه بر تدریس کتب متداول حوزوی، دو کتاب معروف فلسفتنا و اقتصادنا، اثر گرانقدر سید محمدباقر صدر را در نقد فلسفه‌های سیاسی و اقتصادی کمونیسم و لیبرالیسم و برتری مکتب اسلام بر آن دو، برای برخی طلاب و دانشجویان مستعد آغاز کرد. بر اثر شایستگی و برجستگی در درک و تدریس علوم اسلامی نشان داد ـ علیرغم جو تبعیض و تعصب حاکم بر دانشگاه‌های افغانستان ـ به دانشکده ادبیات کابل راه یافت و در رشته فلسفه و ادبیات به تدریس پرداخت که با استقبال فراوان دانشجوان روبرو گردید.
در دهه چهل که قانون اساسی کشور به تصویب رسید و فضای سیاسی نسبتاً آزادی در کشور پدید آمد، مبلغ برای ایفای رسالت اسلامی در انتخابات دوره دوازدهم مجلس شورای ملی (۴۸-۱۳۴۴) شرکت کرد و به مجلس راه یافت. در آنجا به تدوین و دفاع از طرح‌ها و لوایحی که به نفع مردم محروم و در جهت توسعه و پیشرفت کشور بود، پرداخت. طی آن مدت، سفری به هند کرد و در آنجا چند سخنرانی علمی‌کرد که مورد استقبال استادان و دانشجویان قرار گرفت و او بیش از پیش به عنوان شخصیت برجسته علمی معرفی گردید. مقالات ارزشمندی از او در دایره المعارف آریانا و مجلات آریا نا، عرفان، روزگار، ژوندون، ولسی جرگه، ادب، جمهوریت پیام وجدان، وحدت، خراسان، … در داخل کشور و همچنین نشریات حبل الله و هفته نامه وحدت در خارج از کشور به چاپ رسیده است. علاوه بر آن، مقالات علمی‌ارزنده‌ای به کنگره‌ها و همایش‌های علمی‌که در داخل و خارج از کرو برگزار می‌شد، ارائه می‌داد و یا قرائت می‌کرد که اعجاب بسیاری از صاحبنظران را برمی‌انگیخت.
شهید مبلغ در سال 1355 به طور پنهانی به ایران آمد و با مراجع و علمای برجسته حوزه علمیه قم و طلاب افغانی ساکن آنجا دیدار کرد و تصمیم داشت که به لبنان رفته و در فضای سیاسی آزاد آنجا، تلاش فرهنگی و سیاسی مضاعفی انجام دهد، اما توسط ساواک رژیم شاه دستگیر و زندانی شد و پس از تحمل شکنجه‌های زیاد، چهل روز بعد به افغانستان بازگردانده شد.
او از آن پس در کابل سکونت داشت و همچنان که پیش بینی می‌کرد کودتای مارکسیستی در اردیبهشت ۱۳۵۷ در افغانستان به وقوع پیوست. رژیم دست نشانده مارکسیستی که دشمن اصلی خود را علما و روشنفکران مسلمان و متعهد می‌دانست، پس از تثبیت پایه‌های حکومت خود، در صدد قلع و قمع آنها برآمد. از اینرو سید اسماعیل مبلغ در اواخر اسفند همان سال دستگیر و زندانی شد و در ۴ آبان ۱۳۵۸ که فهرست اسامی بیش از دوازده هزار زندانی شهید از سوی رژیم اعلام گردید، نام وی نیز جزو آنان بود.
او به سبب جو اختناق آمیز، گاه به ناچار نوشته‌های خود را با نام‌های مستعار، مانند زیتا، آخیلوس٫ غرجستان و … منتشر می‌کرد. وی بیش از هشتاد مقاله در جلد چهارم دایره المعارف آریانا نوشته است. بسیاری از آثار مبلغ، تاکنون انتشار نیافته و نسخه‌های دست نویس آنها به صورت پراکنده نزد یاران و افراد خانواده‌اش نگهداری می‌شود. از آثارش می‌توان چنین یاد کرد: جامی و ابن عربی (کابل، ۱۳۴۳)؛ نقد فلسفه از نگاه جامی(کابل، ۱۳۴۳)، تعلقه بر نگاهی به سلامان و ابسال جامی، نظری بر تاریخ آل کرت (آریانا، از سال ۱۵ تا ۱۸)، دین تریاک نیست ( تهران، ۱۳۶۳)، نقد و تحلیل سیدگرایی (کویته، ۱۳۷۰)، دین و معارف اسلامی (حبل الله از شماره ۱۶ تا ۲۳)؛ طبقه بندی علوم فلسفی (آریانا، شماره‌های ۷-۱۲، از سال هجدهم)، اپستمولوجی در فلسفه ابن سینا (آریا نا سال ۲۱)؛ آفرینش نو از نگاه جامی(آریانا، سال ۲۴)؛ از متافیزیک ارسطو تا مابعدالطبیعه شیخ الرئیس (آریانا، سال ۱۹)؛ نقش عامل جغرافیایی در تکامل اجتماعی (عرفان، شماره‌های ۵-۶، ۱۳۵۳)، بحثی درباره شعر و شاعری، سیمای فلسفی ابوریحان بیرونی، از آثار منتشرنشده اش می‌توان به اسلام آیین انقلابی و نفی نظام‌های طاغوتی و شرحی بر فصوص الحکم اشاره کرد.
