حوزه های علمیه شیعیان امامیه
- بخش اول: مقدمه
حوزه علمیه، عنوانی متأخر برای سازمان‌ها، نهادها و مراکز آموزش نظام‌مند علوم دینی میان شیعیان امامیه می‌باشد. این مراکز به طور خاص از بعد از عصر حضور و در دوران پس از غیبت به تدریج شکل گرفته و در طول گسترش یافته است. قم، بغداد، نجف، حله، اصفهان از مهم‌ترین حوزه‌های علمیه شیعیان بوده است. برخی شهرهای دیگر مثل بلخ نیز از مراکز آموزشی شیعیان امامی و مکان عالمان شیعی برجسته بوده است.
مطالعه سیر تحول و شکل‌گیری حوزه علمیه مستلزم نگاهی اجمالی به چهارده قرن تاریخ آموزش در اسلام است، از این رو تاریخ مراکز آموزش عالی شیعی را باید در دو دوره جستجو کرد:
الف- عصر حضور
ب – عصر غیبت
1- عصر حضور:
عصر حضور حدود سه قرن طول کشید که هم‌زمان با طلوع اسلام شروع و تا زمان غیبت حضرت ولی عصر (عج) ادامه یافت. عنصر مشترک در طول این مدت وجود معصوم به عنوان عامل محوری در آموزش معارف دین می‌باشد.
آموزش ها و حلقات درسی در دوران رسول خد (ص) و ائمه علیهم السلام، دوره آموزش و شکل مراکز آموزشی شیعیان امامی است. در این دوران به ویژه عصر ائمه معصومین علیهم السلام آموزه ها و معارف قرانی تدریس شده و اساس و مبانی کلامی، فقهی و حدیثی شیعیه امامیه شکل می گیرد.
در این دوره، عصر صادقین علیهماالسلام دوران شکوفایی و نقطه عطفی در مراکز آموزشی شیعیان تلقی می گردد. در عصر این دو بزرگوار تحولی عظیم در آموزش اسلامی پدید آمد؛ این دو بزرگوار در مسجد نبوی رواقی برای تدریس داشتند و جلسات درس و گفتگوی علمی در منازلشان نیز بر پا بود که روایان و طالبان علم در آن‌ها حضور می‌یافتند. علاوه بر آن به سؤالات مسلمانانی که از نقاط مختلف جهان آمده بودند پاسخ می‌گفتند. مدینه و کوفه از مراکز آموزشی شیعیان امامیه گردید و بعد در دوران غیبت الگوی مراکز آموزشی شیعیان در دیگر نقاط قرار گرفت.
افراد بسیاری در محضر ائمه معصومین (ع) در حوزه ها مختلف معارف و دانش های دینی و معرفتی آموزش دیده ، چندین نسل از فقها که دارای قدرت اجتهاد بودند تربیت شدند، قواعد مهم فقهی و اصولی وضع شد و مدارس فلسفه و کلام تاسیس گردید، کتاب‌های مختلفی توسط دانشمندان تعلیم یافته در محضر این بزرگواران نگاشته شد که به اصول اربعمآئه مشهورشدند.
این اصول مجموعه مکتوب حدیثی بودند که راویان نخستين شيعه، آن ها را گرد آورده بودند. محتوای این مجموعه‌ها سخنان امامان معصوم(ع) در زمینه‌های گوناگون احکام، سنن، مواعظ، ادعیه و تفسیر است.
گردآوری اصول، از زمان حضرت علی(ع) تا زمان امام حسن عسکری(ع) به قلم اصحاب آنان ــ که بنا بر تصریح برخی منابع، چهارصد تن بوده‌اند ــ انجام شده است؛ اما بیشتر آنان از اصحاب امام صادق(ع) بوده‌اند. این اصول، منبع و مصدر و معیار اعتبار کتاب‌های حدیثی بعدی گردیدند؛ به نحوی كه یکی از ملاک‌های صحّت حدیث نزد محدّثان نسل‌های بعد، وجود آن حدیث در یکی از این اصول بود.
2- عصر غیبت
این دوره را می توان آغاز رسمی متولی گری آموزشی فقهاء و عالمان شیعی دانست. در این برهه زمانی مسئولیت اداره امور فرهنگی و مرجعیت دینی با توجه به روایتی از امام عصر(عج) عملا به فقهای تربیت شده در مکتب اهل بیت واگذار شد، و بعد به تدریج در طول زمان نهاد و سازمان روحانیت شکل گرفت و در حوزه‌های علمیه تبارز یافت.
هم‌زمان با غیبت صغری و شروع غیبت کبری به علت فشار شدید عباسیان بسیاری از عالمان شیعی ناچار به ترک شهرهای مدینه و کوفه و دیگر مراکز شیعی نشین در حجاز و عراق شده و به قم و ری که تحت فرمان‌روائی آل بویه بود مهاجرت کردند. این امر سرآغازش برای پیدایش کانون ها و مراکز آموزشی شیعیان که بعدها به حوزه های علمیه مشهورشدند، گشت.
