حوزه علمیه نجف اشرف با پیشینه ای بیش از هزار سال، قرن هاست که ماوا و کانون اجتمعا عالمان و فقهای شیعه امامیه بوده است. در این شهر پیش از مهاجرت شیخ طوسی، برخی از علویان و شیعیان خاص امام علی علیه السلام ساکن بودند اما با مهاجرت شیخ طوسی، نجف کانون توجه طالبان علوم اهل بیت علیهم السلام گردید و به تدریج حوزه علمیه دیرپایی در آن شکل گرفت که تا هنوز به حیات علمی خود ادامه می دهد.
درباره تأسیس حوزه علمیه نجف دو نظر اساسی وجود دارد. گروه نخست بر این باورند که پس از هجرت شیخ طوسی در ۴۴۸ق از بغداد به نجف، وی حوزه علمیه را بنا نهاد. شماری دیگر معتقدند پیش از آمدن شیخ، در نجف حلقه‌های بحث و درس در جوار مرقد امیرمؤمنان علیه‌السلام برقرار و حوزه علمیه شکل گرفته بوده است. این عده شواهدی در اثبات مدعای خود ذکر می‌کنند؛ از جمله:
بنابه گزارش ابن طاووس، به هنگام دیدار عضدالدوله دیلمی از نجف در سال ۳۷۱ق، ۱۷۰۰ فقیه در این شهر بوده‌اند.
نجاشی به ملاقات خود با دانشمندان شیعه، از جمله محدّث بزرگ، هبة الله بن احمد کاتب، مشهور به ابن برنِیة، اشاره کرده است. وی همچنین اظهار کرده که در سال ۴۰۰ق در نجف از ابن خُمری کوفی اجازه روایت دریافت داشته است.
نجاشی در شرح حال ابوالحسین اسحاق بن حسن عقرائی تمار گفته که او را معتکف در کوفه دیده که کتاب کلینی را از خود وی روایت می‌کرده است.
حضور شخصیت‌های دینی و علمی دیگر در نجف، همچون شیخ صدوق و شنیدن حدیث از محمد بن علی بن فضل دهقان و نیز اقامت برخی نقبای شیعیان همانند ابن سدره، و اسکان تعدادی از خاندان‌های اهل علم، مثل آل طحّان، در نجف در زمره مستندات وجود حرکت علمی در نجف، پیش از شیخ الطائفه طوسی، ذکر شده است.
حوزه علمیه نجف پس از ورود شیخ طوسی تاریخ با فراز و نشیبی را سپری کرده است که مراحل آن عبارت‌اند از:
1 – دوره تکوین و تثبیت
این دوره با حضور شیخ طوسی در نجف (۴۴۸ـ۴۶۰ق) مقارن است. او که از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی بود، پس از فوت علم الهدی ریاست علمی شیعیان بغداد را برعهده گرفت. اندکی پس از ورود طغرل سلجوقی به بغداد، ۴۴۹ خانه و کتابخانه او را در حالی که خودش قبلا به نجف مهاجرت کرده بود آتش زدند. مدتی بعد، شیخ فعالیت علمی خود را در این شهر آغاز کرد و حوزه نجف با تلاش‌های او پاگرفت. شیخ توانست اوضاع تحصیلی نجف را نظم بیشتر دهد و حلقه‌های درسی را تشکیل دهد. عده‌ای اندک از کسانی که همراه شیخ از بغداد به نجف رفته یا شهرتش را شنیده بودند، به او پیوستند. کتاب امالی یا المجالس شیخ گواهِ انضباطی است که او در حوزه نو تأسیس نجف در انتقال علوم به شاگردانش برقرار کرده بود. طوسی همچنین علما و شاگردان را به فقه استدلالی و اجتهادی جهت داد.
2-دوره تبعیت و رکود
این دوره طولانی با وفات شیخ طوسی آغاز شد و تا اوایل قرن دهم ادامه یافت. عوامل متعددی در ایجاد رکود پس از شیخ دخیل بودند.
نخست آنکه به رغم ابتکارات شگرف او در حوزه اصول، فقه و دفاعش از فقه تفریعی در حوزه شریعت و توفیقش در ترویج و تحکیم روش‌های استدلال و استنباط آرا و نظریات وی تا مدت‌ها به دلیل عظمت شخصیت او در مجامع علمی شیعه بدون معارض و نقدناپذیر رواج یافت و پیروانش بیش از یک قرن درصدد خرده‌گیری و نقد و بررسی نظریاتش برنیامدند. به تعبیر شهید ثانی و صاحب معالم، ابن شهید ثانی همه فقها تنها ناقل گفته‌های او بودند.
عامل دیگر این ایستایی، جوانی حوزه نجف بود که نمی‌توانست همپای مراکزی همچون حوزه علمیه بغداد، در برخورد با آرای گوناگون، پویایی داشته باشد، مخصوصاً آنکه هنگام مهاجرت شیخ از بغداد به نجف، تنها تعدادی کم شمار او را همراهی کرده بودند.
از میان رفتن قدرت آل بویه که پیوسته مراکز و شخصیت‌های علمی شیعه را تحت حمایت خود داشتند، عامل اثرگذار دیگری بر رکود بود و مخصوصاً از همان آغاز تصرف عراق به دست سلجوقیان، شیعه تحت فشارهای روزافزون قرار گرفت.
ظهور محمدبن ادریس حلّی (متوفی ۵۹۸ق) در حلّه رونق حوزه علمیه این شهر را به همراه داشت ولی همین مسئله به رکود حوزه علمیه نجف شتاب بیشتری بخشید. وی توانست به روحیه پیروی بی‌چون و چرای مشایخ امامیه که در برابر آرا و فتاوای شیخ طوسی تسلیم و منقاد بودند، پایان دهد و با نقادی آرا و برخی روش‌های شیخ، روح تحقیق و نقد و تجدیدنظر را به محافل علمی شیعه باز آوَرَد.
الف- دانشمندان و آثار علمی آن‌ها در این دوره
با همه این احوال، در این دوره نیز حوزه نجف از تکاپوی علمی دور نماند. از ابوعلی طوسی، فرزند شیخ طوسی، (متوفی ۵۱۵) اثری چون المرشد الی سبیل المتعبد و الامالی به جای مانده است. وی نزد علمای شیعه باعنوان مفید ثانی شهرت دارد. ابن شهرآشوب مازندرانی، ابوعلی فضل بن حسن طبرِسی مؤلف مجمع البیان و ابوعبدالله حسین بن احمدبن طحّال مقدادی تربیت یافتگان محضر اویند. همچنین شیخ ابوالوفاء عبدالجبار رازی، شیخ ابومحمدحسن بن بابویه قمی و شیخ ابوعبدالله محمدبن هبةالله طرابلسی معاصران او و جملگی از شاگردان پدرش در حوزه علمیه نجف بوده‌اند. کتاب شرح کافیه ابن حاجب و شرح قصائد ابن ابی الحدید از نجم الائمة رضی الدین محمد استرآبادی (متوفی ۶۸۶) الایماقی فی شرح الایلاقی و شرح تعریب الزبدة در طب از عبدالرحمان بن عتائقی از علمای حلّه و بعد نجف اشرف و التنقیح الرایع فی شرح مختصرالشرایع مقداد بن عبداللّه سیوری مشهور به فاضل مقداد (متوفی ۸۲۶) از جمله آثار دانشمندانِ این دوره حوزه نجف است.
3- دوره محقق اردبیلی
از نیمه دوم قرن دهم رونق علمی به حوزه نجف بازگشت. اقدامات اثرگذاری چون آسان ساختن دسترسی به آب آشامیدنی از طریق حفر رودها توسط صفویه و ساخت قلعه‌های استوار و تأمین امنیت جانی ساکنان، به عنوان عوامل شکوفایی مجدد حوزه نجف شمرده شده است، البته پیش از صفویان، برخی فرمانروایان و امیران ایلخانی و جلایری با رویکردی سیاسی به احیای نجف با ماهیت شیعی در برابر بغداد با اکثریت سنی به اقدامات مشابهی دست زده، اما توفیق چندانی کسب نکرده بودند.
برخی معتقدند مولی احمد بن اردبیلی در بازیابی رونق حوزه علمیه نجف نیز اثرگذار بوده است. حضور محقق اردبیلی در حوزه نجف و مقبول افتادن مکتب فقهی او، یعنی تتبع در احادیث و توجه به احادیث صحیح السند ـ که چه بسا مورد بی‌اعتنایی یا اعراض فقهای سَلَف قرار گرفته بودـ در برابر قول به پذیرش فتوای مشهور، پژوهشگران و طلاب بسیاری را در حلقات درس او حاضر ساخت. شمس الدین محمد بن علی عاملی و صاحب معالم از شاگردان او هستند.
برخی علماء و آثار علمی آنان در این دوره
محی الدین بن محمود نجفی (متوفی ۱۰۳۰) در شعر و ادب دستی داشت.
رکن الدین علی قُهپایی از شاگردان مکتب اردبیلی، در علم روایت و رجال متبحر بود و کتاب مجمع الرجال او از آثار دیگرش مشهورتر است.
ملا عبداللّه یزدی (متوفی ۹۸۱) مؤلف حاشیه بر بخش منطق تهذیب المنطق و الکلام اثر تفتازانی متعلق به همین دوره حوزه نجف بوده و کتاب او همچنان یکی از درسنامه‌های رایج در حوزه‌های علمیه است.
شیخ ابوالحسن فتونی عاملی نجفی (متوفی ۱۱۴۰) که از او به عنوان افقه المحدثین یاد شده، صاحب نوشته‌هایی چون مرآة الانوار در تفسیر و ضیاءالعالمین در کلام است. کتاب اخیر در زمره مفصّل‌ترین تألیفات کلامی به شمار می‌رود. وی همچنین کتابی با عنوان تنزیه القمیین در نفی نسبت تشبیه و رؤیت به محدّثان قم، نگاشته است.
ادامه دارد . . .
منبع:
1- دانشنامه جهان اسلام، بنیاددائره المعارف اسلامی
2- سایت اندیشه قم
