منظور از حوزه علمیه جبل عامل مجموعه‌ای از مراکز علمی ـ آموزشی شیعی در برخی شهرها و روستاهای جبل عامل از میانه قرن هشتم تا میانه قرن دهم است. این مراکز، حوزه به مفهوم امروزی، که سنّت‌های آموزشی معیّن و ثابتی دارند، نبوده‌اند، بلکه مراکز یا حلقات تدریسی بوده اند که به خاطر وجود استادی فاضل پا می‌گرفت و طالبان علم به قصد تحصیل نزد آن استاد می‌رفتند و با مرگ استاد و به دلیل نبود استاد مبرِّز دیگری در آن‌جا، این حلقه یا مرکز تدریس هم تعطیل شده و از میان می‌رفت.
سابقه تشیع در جبل عامل:
تشیع در جبل عامل تاریخی دیرینه دارد و آغاز این نوع بینش به نیمه اول از نخستین قرن هجری می رسد که شیعیان مخلصی چون سلمان فارسی، عمار یاسر و ابوذر غفاری در آن سرزمین به ترویج تشیع علوی و اسلام همت گماردند و شاید بازدهی تبلیغی ابوذر در دوران تبعید وی در آن دیار بیش از دیگر یاران حضرت علی(ع) باشد.
سفرنامه نویسانی مانند ناصر خسرو در قرن چهارم هجری و بعد از آن از وجود شیعه در این سرزمین اطلاع داده اند و در برخی از رسالات فقهای شیعه – که در حوزه علمیه بغداد اسکان داشتند – جواب سؤالاتی را می یابیم که از سوی مردم صیدا و طرابلس و … می باشد.
بدین ترتیب سابقه تشیع در جبل عامل از قرن اول هجری تا زمان حاضر امتداد داشته و از میان شیعیان آن عالمان پرهیزکار بسیاری
ظهور کرده است. شیخ حر عاملی در کتاب «امل الامل فی علما جبل عامل » نام صدها دانشمند شیعی را گردآورده و برخی دیگر با افزودن ده ها نام دیگر به تکمیل آن پرداخته اند.
دوره فعالیت حوزه جبل عامل را به سه بخش می توان تقسیم کرد:
دوره اول
نخستین دوره از ادوار حوزه جبل عامل از قرن اول تا قرن هفتم هجری را شامل می شود که با نشر تشیع از سوی ابوذر غفاری آغاز و با پیدایی دانشمندان شیعه ادامه یافت. تاسیس «بیت الحکمة » در طرابلس به این دوره برمی گردد که در کنار آن کتابخانه ای نیز دایر بود و ابو العلاء معری (449ه. – 1057م.) یکی از زوار این کتابخانه محسوب می گردد.
در این دوره علمای جبل عامل با فقهای امامیه عراق تبادل فرهنگی داشته اند و رسالاتی در این دوره نگارش یافته است که می توان به رسائل شریف مرتضی (436ه. – 1045م.)به مردم طرابلس اشاره نمود و یا از اقامت ابو الفتح کراجکی (449 ه. – 1057م.)در این شهر یاد کرد.
حوزه علمیه نجف و دیگر حوزه های عراق به موجب تقدس مکانی و حضور متفکرانی که از دانشمندان اصولی حمایت می کردند باعث هجرت علمای جبل عامل به این دیار شده است.
دوره دوم
این دوره که از قرن هشتم تا یازدهم را شامل می گردد و از پرتحرک ترین دوره های حوزه علمیه جبل عامل است با وجود شخصیتهای علمی و فقهی بسان شهید اول، شهید ثانی و محقق کرکی و گسیل دانشمندانی به ایران در پی نشر تشیع، گوی سبقت را از تمامی حوزه های علمیه شیعه ربوده است.
شمس الدین محمد بن مکی جبل عاملی معروف به «شهید اول » (734 – 786ق.) از مفاخر علمای شیعه است که در قریه «جزین » جبل عامل تولد یافت و از پدر دانشمند خویش جمال الدین مکی و شیخ اسد الدین صائغ جزینی علوم اسلامی را فراگرفت و به سال 750 هجری زمانی که شانزده ساله بود به عراق رفت و وارد حوزه علمیه حله گردید و از محضر «فخر المحققین » (فرزند علامه حلی) و برخی دیگر بهره برد و پس از پنج سال اقامت در حله از شهرهای کربلا، نجف و بغداد و کوفه نیز دیدن کرد و به دریافت اجازه نایل گشت و در سال 755 از عراق خارج شد وی که خود را از حوزه عراق مستغنی یافت به دیدار دانشمندان شیعه و سنی در مصر و فلسطین و سوریه و حجاز پرداخت و از آنان نیز اجازه نامه هایی روایی دریافت داشت. شهید اول دارای آثار و تالیفات مهم و زیادی است که اللمعة الدمشقیه از آن جمله است این کتاب پس از مدتی به کوشش هموطن دانشمند وی زین الدین علی بن احمد عاملی جبعی(911 – 966 ق.) که او نیز به شهادت رسید شرح شد و این دو اثر نفیس از دو فقیه شهید کتاب درسی حوزه های علمیه شیعه تا زمان ماست. شهید ثانی از بزرگ دانشمندانی است که در تاریخ شیعه درخشیده و کتب وی در علوم مختلف راهگشای محققان معارف الهی بوده است.
از نکاتی که در این دوره مطرح است طرح اندیشه اصولی درحوزه های علمیه ایران از سوی دانشمندان جبل عامل است برخی اصولا دانشمندان جبل عامل را مروجان اندیشه اصولی و مبتکران این علم دانسته اند و اگر آنها را مبتکر در این علم ندانیم لااقل باید مروج اندیشه اصولی دانست چنانکه با تدوین کتب اصولی و روی کار آوردن اصطلاحات جدید از پیشتازان علم اصول فقه به شمار می روند.
– تعلیقات بر شروح «متعلق به نهج البلاغه » از محقق حلی شهید ثانی – معالم الدین تالیف حسن بن شهید ثانی – زبدة الاصول تالیف شیخ بهائی از جمله تالیفات علمای جبل عامل در علم اصول است.
همچنین در علم فقه به تالیف دایرة المعارف های کامل فقهی یا مباحث موضوعی مهم پرداختند که از کتب تدوین شده به موارد زیر اشاره می شود: – المسالک نوشته شهید ثانی – المدارک از محمد بن علی الموسوی سبط الشهید الثانی – جامع المقاصد از شیخ علی بن عبد العالی الکرکی – الروضة البهیة از شهید ثانی – اللمعة الدمشقیه از شهید اول – کتاب القواعد از شهید اول
البته فعالیتهای علمی آنان در علوم دیگر نیز نباید نادیده گرفته شود چرا که علمای جبل عامل در حدیث و تفسیر علوم ادبی و …. نیز تالیفاتی از خود برجای نهاده اند کتب حدیثی آنان عبارتند از: – الحبل المتین فی احکام الدین تالیف شیخ بهایی – مشرق الشمسین و مطلع النیرین شیخ بهایی – منتقی الجمان فی معرفة الاحادیث الصحاح الاحسان از الحسن بن الشهید الثانی و این حرکت علمی علمای جبل در احایث فقهی خلاصه نمی شد بلکه اصول اعتقادی و اخلاقی را هم شامل می شد لذا دانشمندان عاملی ده ها اثر تحت عنوان «الاربعون حدیثا» دارند که احادیث اخلاقی و اعتقادی را خود جای داده و چهل حدیث شهید اول یکی از آنهاست.
دوره سوم
این دوره از حوزه جبل عامل از قرن دوازدهم تا عصر حاضر را شامل است. در این دوره حرکت علمی همچنان ادامه یافت لیکن از تحرک آن کاسته شد و اکثر دانشمندان و دانش پژوهان برای تکمیل علوم خویش، ایران و عراق و حوزه های علمیه قم و نجف اشرف برگزیدند. با توجه به اینکه در جبل عامل هنوز دانشمندان فرزانه ای هستند که می توانند به تدرس خارج فقه و اصول و تفسیر و حدیث بپردازند و در حقیقت علمای آن سامان را با روشنگری های خویش امت اسلامی را علیه صهیونیسم و استکبار جهانی برمی انگیزند و خط تدافعی اسلام را قوت می بخشند.
از دانشمندان حوزه علمیه جبل عامل در این دوره می توان به آیة الله شرف الدین عاملی – آیة الله سید محسن امین – امام موسی صدر – علامه سید محمد حسین فضل الله – محمد جواد مغنیه – محمد مهدی شمس الدین – شهید بزرگوار شیخ راغب حرب – شهید بزرگوار سید عباس موسوی اشاره کرد.
منبع:
دانشنامه جهان اسلام
تبیان: حوزه علمیه جبل عامل در طول تاریخ
نگاهی به حوزه‌های شیعی در نقاط مختلف جهان (۱) جبل عامل لبنان؛ مهد پرورش عالمان بزرگ
