حلب طی دوران اسلامی از فرهنگ و تمدن درخشانی برخوردار بوده است. از دوره حاکمیت حمدانیان و سپس آل مرداس در این منطقه، حضور فرهنگی و اجتماعی شیعیان در پرتو سیاستهای حمایتی این حاکمیتها و نیز مهاجرت عالمان و شاعران شیعی از دیگر سرزمینهای اسلامی به حلب، پررنگ تر شد و مراکز علمی مهمی چون جامع حلب، کاخها، مدارس و کتابخانه های مشهور در اختیار آنان قرار گرفت، چنان که بازتاب نام و شرح حال عالمان شیعی بسیاری از حلب این دوران در کتب رجالی و تواریخ محلی نشان از این امر دارد. طی این دوران، همچون مهاجرت عالمان شیعی دیگر نقاط به حلب، عالمان شیعی حلب نیز به شهرهای مهم دیگری مانند قم، بغداد و بصره سفر می نمودند که نشان از ارتباط محافل شیعی حلب با شیعیان آن شهرها دارد.
با مرور بر تاریخ حلب درمی یابیم که نخستین دوره حوزه علمیه شیعه حلب به عصر حمدانیان می رسد از جمله دانشمندانی که در این دوره در حلب می زیستند ابونصر محمد بن محمد بن طرفان مشهور به «ابونصر فارابی » (حدود 259 – 339 ق.) است وی مدت زیادی در بغداد ماند و علوم بسیاری را در آنجا تحصیل کرد سپس در سال 330 هجری به حلب رفت و در پناه امیر سیف الدوله حمدانی زندگی کرد از جمله آثار اوست: 1 – آراء اهل المدینه الفاضله 2 – احصاء العلوم 3 – فصوص الحکم 4 – السیاسات المدینیة 5 – کتاب الجمع بین رایی افلاطون الالهی و ارسطو
حمدانیان توجه خاصی به فرهنگ اسلامی و تفکر شیعی داشتند از این رو در تاسیس کتابخانه ها و بزرگداشت مقام دانشمندان دینی می کوشیدند.
شیخ ابو الحسین ثابت بن اسلم بن عبد الوهاب حلبی » از جمله دانشمندانی بود که در این دوره می زیست وی از بزرگان شیعه و دانشمندان علم نحو بود و کتابخانه شهر حلب در در زمان سیف الدوله اداره می کرد اسماعلیلیان به موجب کتابی که وی درباره چگونگی پیدایش این مذهب و نقاط ضعف آن نگاشته بود او را به شهادت رساندند تاریخ شهادت وی از بین سالهای 420 الی 460 ذکر کرده اند.
دومین دوره حوزه علمیه حلب مقارن با عصر آل مرداس است. شیعه در این زمان به رشد و شکوفایی خاصی رسید. برخی از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی در این شهر می زیسته و بعضی از رسایلی که آنان نگاشته اند در جواب مردم حلب است. از جمله ابوالصلاح تقی نجم الدین حلبی، نماینده سید مرتضی در بلاد حلب بوده که جوابگوی سؤالات فقهی و کلامی مردم حلب بوده و حوزه درس داشته است.
حمزة بن عبدالعزیز دیلمی، معروف به «سلار» از دیگر دانشمندان و فقهای بزرگ شیعه در این دوره است که از حوزه علمیه بغداد به حلب هجرت کرد. وی از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی است. سید مرتضی او را به نیابت به حوزه علمیه حلب فرستاد تا منصب احکام و دروس را بر عهده گیرد. «التقریب » در اصول فقه «المراسم » در فقه و «التذکره فی حقیقة الجوهر و العرض » از تالیفات اوست.
از دیگر دانشمندان شیعه که در این دوره در حلب می زیسته است. عز الدین ابوالمکارم حمزة بن علی بن زهره حسینی حلبی (متوفی 585 ق.) معروف به «سید ابو المکارم ابن زهره » است.
ابن زهره از فقهای نامی و متکلمان مشهور قرن ششم و بزرگترین دانشمند شهر تاریخی حلب است که در علم فقه و اصول و کلام و ادبیات عرب مهارت بسزایی داشته است. نسبت وی با هشت واسطه به امام صادق(ع) می رسد. خاندان ابن زهره پیوسته منصب نقابت و ریاست علمی و دینی شیعیان حلب را برعهده داشته و همواره مورد تجلیل مردم بوده اند. وی دارای حوزه درس بوده و شاگردان بسیاری را در حلقه درسی خود پرورده است.
رشید الدین محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی، (متوفی 588) نیز از مفاخر شیعه در نیمه دوم قرن ششم هجری است که زمانی را در حوزه علمیه حلب بوده است و در ادبیات عرب، شعر، قرائت، تفسیر، حدیث، فقه، اصول و علوم عقلی تبحر داشته است وی در بغداد می زیست و در اواخر عمر در حلب اقامت گزید و به تدریس مشغول شد. آرامگاه او امروز در بیرون شهر حلب زیارتگاه مسلمین است.
پس از دو دوره ای که معاصر آل حمدان و آل مرداس است، شیعیان مورد خشم حکام و امرای وقت قرار گرفت و نتوانستند به حیات علمی و فرهنگی خود به صورتی فراگیر بپردازند و حوزه درسی داشته باشند.
منبع:
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مقاله حوزه های علمیه
دانشنامه جهان اسلام، مقاله حوزه های علمیه شیعه
