مسالك الأفهام إلی آيات الأحكام تألیف جواد بن سعد بن جواد كاظمى، معروف به فاضل جواد(زنده در 1044 ق) می‌باشد.

اين كتاب تفسير آياتى از قرآن كريم است كه در آنها احكام فقهى بيان، و بر اساس ترتيب كتب فقهى منظم شده است.

موضوع

از صدر اسلام در كنار سبک‌هاى مختلف فقهى مثل فقه رساله‌اى، خلافى، استدلالى، سبک ديگرى پديد آمد كه در آن تفسير آيات فقهى قرآن كريم بر اساس ابواب فقهى مرتب شده كه نام آن را آيات الاحكام گذاشتند.

اين سبک تفسير آيات فقهى در هر چهار فرقه مذاهب اسلامى ديده مى‌شود.

اولين كتابى كه در بين فقهاى اماميه به اين سبک نوشته شده است كتاب آيات الاحكام محمد بن سائب كلبى(م 146 ق) از اصحاب امام باقر ع است(الذريعة40/1) و پس از آن کتاب‌هاى آيات الاحكام ديگرى نوشته شده كه از مهمترين آنان مى‌توان فقه القرآن راوندى(م 573 ق)، النهاية فى تفسير الخمسمائة آية از احمد بن حسن بن متوج بحرانى(م بعد از 836 ق)، زبدة البيان مقدس اردبيلى(م 993 ق)، تفسير شاهى امير ابوالفتح حسينى(م 986 ق)، قلائد الدرر علامه

شيخ احمد بن عبدالنبى جزائرى(م 1150 ق) را نام برد.

در بين اين آثار، كتاب ارزشمند مسالك الافهام از جايگاه خاصى بر خوردار است و از زمان نگارش آن فقهاى بزرگ اماميّة به آن توجه داشته و در موسوعه‌هاى فقهى مثل مفتاح الكرامة سيد محمد جواد عاملى(م 1226 ق)، جواهر الكلام شيخ محمدحسن نجفى (م 1226 ق)، كتاب الصلاة، رسائل فقهيه شيخ اعظم النصارى(م 1281 ق) مصباح الفقيه آقا رضا همدانى (م 1323 ق)، بلغة الفقيه سيد محمد بحر العلوم (م 1326 ق)، مستمسك العروة الوثقى آیت‌الله سيد محسن حكيم(م 1390 ق)، كتاب القضاء آیت‌الله‌ گلپايگانى و غير آنان به آن استناد شده و نظريات و اقوال آن مورد نقد و بررسى واقع شده است.

اين كتاب پر از تحقيقات فقهى و دقيق و نكات ادبى است كه بر آگاهان به اين علوم پوشيده

نيست.مؤلف تمام اقوال فقهاى قبل از خود را بيان نكرده است بلكه به ذكر نظريات سيد مرتضى(م 436 ق)، شيخ طوسى(م 460 ق)، علامه حلّى(م 676 ق)، اكتفا نموده است.

همراه با اين نظريات، به اقوال ذكر شده در تفاسير البيضاوى(م 685 ق)، مجمع البيان طبرسى(م 548 ق)، التبيان شيخ طوسى و همينطور نظريات بزرگان اهل تسنن در کتاب‌هاى تفسيرى و فقهى آنان نيز اشاره شده است.

اين كتاب مزين به مقدمه ارزشمندى از آیت‌الله نجفى مرعشى (م 1411 ق)، در معرفى و تاريخچه کتاب‌هاى آيات الاحكام در مذاهب اسلامى همراه با زندگی‌نامه عالمانه و محققانه مؤلف و آثار وى مى‌باشد كه به ارزش علمى اين كتاب مى‌افزايد.

تاريخ تأليف

در الذريعة377/20،378، اعيان الشيعه 271/4 تاريخ پايان تأليف آن بر هشتم محرم الحرام سال 1043ق ذكر شده است.

نسخه‌ها

در الذريعة378/20 به نسخه‌اى در نزد حاج ميرزا محمدحسین شهرستانى در كتابخانه شيخ عبدالحسين آل ياسين بالكاظميّة، و در نزد سيد على ايروانى در تبريز، و در نزد شيخ محمدرضا مظفر به خط ناصر فضل‌للّه مربوط به 1044ق اشاره شده است.

در مقدمه‌اى بر فقه شيعه صفحه 232 به چندين نسخه منتخب از كتابخانه‌هاى آیت‌الله مرعشى، مجلس شوراى اسلامى، دانشگاه تهران، الهيات، ملك در تهران، روضاتى در اصفهان اشاره شده است.

در چاپ كتاب موجود از 4 نسخه خطى استفاده شده كه عبارتند از:

  1. نسخه كتابخانه علامه سيد محمد على قاضى طباطبائى تبريزى كه نسخه مورد اعتماد در چاپ بوده است.اين نسخه با رمز (قض) مشخص شده است.
  2. نسخه كتابخانه استاد مرتضى مدرسى(چهاردهى) مربوط به سال 1090 ق، به خط عبداللّه بن شيخ عبدعلى طرفى كه با رمز (چا) مشخص شده است.
  3. نسخه كتابخانه آیت‌الله سيد شهاب‌الدين مرعشى، كه بعضى از حواشى مؤلف در ذيل آن ذكر شده است و با رمز (عش) مشخص شده است.
  4. نسخه به خط محمد طاهر بن محمد كريم، مربوط به سال 1101ق از كتابخانه عالم فاضل حاج شيخ حسن مصطفوى كه بعد از چاپ كتاب اين نسخه در دسترس ناشرين قرار گرفته است و تفاوتهاى آن در پايان هر قسمت از كتاب ذكر شده است اين نسخه با رمز (سن) مشخص شده است.

در مقدمه كتاب در صفحه 18، آیت‌الله سيد شهاب‌الدين مرعشى(م)، به نسخه‌اى از ميرزا ابوالهدى نوه علامه كرباسى كه از مشايخ روايت ايشان بوده است و همينطور نسخه‌اى

كه در نزد ايشان بوده و دو نسخه از كتابخانه‌هاى عمومى اشاره شده كه اين 4 نسخه در اختيار ناشر و مصحح قرار گرفته تا از آنها استفاده نمايند.

كلمات بزرگان

ريحانة الادب ج 280/4:آيات الاحكام كه نام اصلیش مسالك الافهام فى شرح آيات الاحكام مى‌باشد و آن بهترين كتابى است كه در اين موضوع تأليف شده است.اعيان الشيعه 271/4:من اكبر ما كتب فى بابه و اتمها فائدة صنفه بامر شيخه المذكور(شيخ بهائى)، رأينا منه نسخه بخط يده فى قرية بهار من توابع همدان.

مؤلف در خطبه كتاب مى‌نويسد:و لعمرى ان من نظر فى كتابى هذا بعين الانصاف، و جانب

سبيل البغى و الاعتساف، علم انه عديم النظير و انّه من تأييدات العلىّ القدير

علامه شيخ حسن بلاغى نجفى در تنقيح المقال دربارۀ آن مى‌نويسد:من اكبر ما كتب فى شأنه و اتمّها سماه(مسالك الافهام فى شرح آيات الاحكام)

امل الآمل ج 56/2: الشيخ جواد بن سعيد، فاضل عالم محقق جليل القدر، له كتب

منها:شرح آيات الاحكام

علت تأليف كتاب

مؤلف در مورد علت تأليف كتاب در صفحه اوّل آن مى‌نويسد، لما كان من اجل النعم و اوفر القسم استفادة الاحكام الشرعية من الآيات القرآنية و قد اعتنى العلماء بالبحث عنها و الاستنباط منها…فانهم بينوا جهة الدلالة بما استفادوا من الائمة الاطهار الذين هم مهبط الوحى و التنزيل او بما اشتملت عليه من الظاهر البعيد عن التأويل

سپس در صفحه 2 در ادامه مى‌نويسد:ثم ان اصحابنا و ان بينوا جهة الدلالة فى تضاعيف كتبهم الاّ انّه لم يتفق منهم بيان جميع ذلك فى كتاب مفردة بالتدوين ليكون مشتملا

على وجوه الدلالة فى الآيات المتعلّقة باحكام‌الدين فحدانى ذلك على ان اجمع كتابا مشتملا على جميع ما يتعلّق بكلّ آية مبنيّا فيه وجوه الدلالة

قابل ذكر است كه در مقدمه كتاب كنز العرفان فاضل مقداد (م 826 ق) نيز نبودن كتاب جامعى در آيات الاحكام را دليل تأليف آن ذكر كرده است و ظاهرا با وجود كتابى مثل كنز العرفان و نظائر آن اين دليل تأليف صحيح نباشد مگر اينكه اين کتاب‌ها در دست مؤلف نبوده است.

حواشى و شروح

در كتب تراجم دو حاشيه و شرح براى كتاب ذكر شده است

  1. سلوك مسالك المرام مسلك مسالك الافهام، از شيخ عبدالقاهر بن عبدرجب عبادى حويزى(امل الآمل 157/2،ذ243/4/،ذ227/12/، اعيان الشيعة(32/8)
  2. حاشية بر مسالك الافهام از ميرزا عبداللّه بن عيسى تبريزى اصفهانى(م 1130 ق) ذ199/06/

تقسيم بندى مطالب

مباحث كتاب در 4 قسمت تشكيل شده است.

قسمت اوّل شامل کتاب‌هاى طهارت، صلاة، صوم است که جلد نخست آمده است

قسمت دوّم در بردارنده کتاب‌هاى زكات، خمس، حج، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر است که در جلد دوم وارد شده است.

قسمت سوم کتاب‌هاى مكاسب؛ البيع، دين و توابع آن، بعضى از عقود مثل شركت، عارية، غصب، مضاربة، و نظائر آن، و در آخر كتاب النكاح را در بردارد.

قسمت چهارم کتاب‌هاى طلاق، مطاعم و مشارب، مواريث، حدود، جنايات، قضاء و شهادات را شامل مى‌شود.

نسخه‌های نخست این کتاب در دو جلد چاپ شده است.

لینک کوتاه مطلب : https://ofoghandisha.com/?p=6427

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

آخرین مطالب