پیامبر اکرم(ص) پس از بعثت با رفتار ناشایست مشرکان مکه روبه رو شد و به ناچار یثرب را براى هجرت و ترویج دین خدا انتخاب کرد. شهرى که پس از هجرت مدینةالنبى(ص)» نام گرفت.
اولین پیمان بین رسول اکرم(ص) و اهالى یثرب در ایام حج سال ۶۲۰میلادى هنگامى که عده اى از مردم یثرب به مکه عزیمت کرده بودند، و پیمان دیگر در سال ۶۲۲ م (سال هجرت) انعقاد یافت (۱) .
هجرت از مکه به مدینه آغاز شد، تا آن که رسول اکرم(ص) روز دوشنبه هشتم ربیع الاول سال اول هجرى به «قبا» رسید و مدت چهار روز در آنجا توقف نمود و روز جمعه دوازدهم ربیع الاول قبا را ترک فرمود. (۲) وجود رسول گرامى سبب ایجاد صلح و آرامش میان قبایل اوس و خزرج گردید و با افزایش قدرت اسلام، قبایل یهودى (قینقاع و خیبر) از مدینه به شام مهاجرت کردند و بنى قریظه از مدینه خارج شد.
رسول اکرم(ص) خانه و مسجد خود را در یک واحد معمارى برپا کرد و خانه هاى صحابه و مهاجرین و انصار در اطراف آن پراکنده شد. در کنار مسجد خیمه اى به عنوان بیمارستان و مکانى به امور نظامى اختصاص یافت.
خانه پیامبر(ص) همزمان با تاسیس بناى مسجد، به دست مبارکشان و همکارى صحابه در سمت شرقى مسجدالنبى(ص) بنا گردید. این خانه داراى۹ اتاق بود که بوسیله شاخه هاى خرما و کاه و گل پوشیده شده بود. به طورى که اگر انسانى دستش را بلند مىکرد به سقف مىرسید.
خانه ها از مقابل باب النساء فعلى شروع و در جنوب شرقى (۳) ادامه مى یافت. خانه فاطمه زهرا(س) نیز مجاور و پشت خانه پیامبر (پشت خانه عایشه) قرار داشت و هر وقت پیامبر از خانه عایشه بیرون مى آمدند، از روزنه اى که بین خانه بود، جویاى حال دخترشان مىشدند. (۴)
در اطراف مدینه دیوارى نبود، چنانچه در زمان رسول اکرم(ص) بازارى تجارى در خارج مدینه، در مکان مناخه فعلى برپا مىشد و از اینجا آشکار مىگردد که نظام تجارى مدینه به همان شیوه اولى خود ادامه مىیابد و آن جدایى مناطق مسکونى از مناطق تجارى است. به احتمال بسیار بازارها عبارت از میدانهاى بزرگى بود که کالاهاى تجارى در آن عرضه مىشد و ساختمان ثابتى در آنجا موجود نبود.
مدینه از هنگام هجرت تا ماه رجب سال۳۶هجرى برابر۶۵۷ میلادى همچنان مرکز حکومت اسلامى بود تا آن که حضرت امیرالمؤمنین على(ع) مرکز دولت اسلامى را از مدینه به کوفه انتقال دادند. و پس از صلح امام حسن(ع) اهلبیت صمتبه مدینه بازگشتند. با مرورى به تاریخ حیات ائمه شیعه(ع) درمىیابیم که اکثر این خاندان در مدینه تولد یافته و تمامى عمر شریفشان یا اکثر آن را در مدینه گذرانده اند.
خانه امام صادق و امام کاظم(ع)
حضرت امام صادق(ع) خانه حارثة بن نعمان را در سالهاى (۱۰۰-۱۴۷) به ملکیت خود درآورد و خانه مسکونى خویش ساخت. این خانه در مجاورت سمت جنوبى خانه ابو ایوب انصارى قرار داشت، خانه اى که پیامبر خدا(ص) در بدو ورود به مدینه در طبقه همکف آن مدت هفت تا دوازده ماه زندگى کردند (۵) و پس از ساخت مسجدالنبى(ص) به منزلى که مجاور آن بنا شده بود، نقل مکان فرمود.
بدین ترتیب خانه امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) نیز چون ائمه شیعه(ع) در مدینه بود و همین خانه اى که ذکرش گذشت، محل رشد و تعالى امام کاظم(ع) و مرکز پاسخ به سؤالات مختلف علمى اعم از فقهى، کلامى و تفسیرى و حدیثى بود.
هرچند خلفاى وقت با به شهادت رساندن امام صادق(ع) بر آن بودند تا نظام آموزشى و سازماندهى شیعه از هم بپاشد، لیکن مکتب علمى شیعه با امامت امام کاظم(ع) ادامه یافت.
سیدبن طاووس مىنویسد:
«گروه زیادى از یاران و شیعیان خاص امام کاظم(ع) و رجال خاندان هاشمى در محضر آن حضرت گردمى آمدند و سخنان گهربار و پاسخهاى آن حضرت به پرسشهاى حاضران را یادداشت مىنمودند و هر حکمى که در مورد هر پیش آمدى صادر مىنمود، ضبط مىکردند».
قیامهاى شیعى رو به فزونى نهاده بود و هر روز بر تعداد مسلمانان آگاه افزوده مىشد. شیعیان براى رسیدن به آرمان الهى و حکومت اسلامى لحظه شمارى مىکردند. سازماندهى منظم «وکلا» موجب شده بود تا بیت المال سرزمین پهناور اسلامى به سوى امام سرازیر شود، و این همه دستگاه خلافت را متزلزل مىکرد. لذا امام کاظم(ع) تحت نظر قرار گرفت و از زندانى به زندان دیگر انتقال یافت تا در بغداد به شهادت رسید.
خاندان امام کاظم(ع)
در تعداد اولاد امام کاظم(ع) اختلاف است. چنانکه یعقوبى براى آن حضرت هیجده پسر و بیست و سه دختر ذکر مىکند. (۶) و برخى از کتب انساب مانند «عمدةالطالب» والمجدى امام کاظم(ع) را داراى شصت فرزند مىدانند که بیست و سه نفر از آنها پسر و سى و هفت تن دختر مىباشند (۷) در هرحال بر ما روشن مىشود که امام کاظم(ع) اولاد بسیارى داشتند.
علل عمده این امر به چند مساله برمىگردد:
۱ – همانگونه که در مورد همسران رسول خدا(ص) گفته مىشود، امام نیز به پیروى از پیامبر اکرم(ص) مىخواسته با ازدواج با خانواده هاى مختلف آنها را به مذهب تشیع شائق سازد و یا اگر با خانواده هاى شیعى ازدواج مىکرد، در صدد بود با توجه به نابسامانى اقتصادى جامعه شیعه که از فشار حاکم ناشى مىشد، آن خانوادهها را علاوه بر پوشش فرهنگى و رهبرى سیاسى، پوشش اقتصادى دهد.
۲ – علت دیگر فراوانى فرزندان امام کاظم(ع) شاید از این جهت باشد که امام(ع) جو سیاسى وقت را مخالف سادات و علویان مىدید، به گونه اى که با زندانى کردن و به شهادت رساندن سادات بر آن بودند تا مخالفان حکومت را از میان بردارند و ممکن بود با این رویه، نسل پیامبر از بین برود.
۳ – شاید امام(ع) مى خواستند به واسطه این فرزندان که تحت تربیت خاص واقع مى شدند، فرهنگ شیعه را استحکام بخشند. چه این پس از شهادت امام صادق(ع) حوزه علمیه شیعه تحت فشار قرار گرفت و بیم آن مى رفت در آینده کسى جز وصى وى، از اسرار آل محمد(ص) آگاهى نداشته باشد تا آن را منتشر سازد.
۴ – فرزندان امام کاظم(ع) پس از وى، یاران صمیمى امامت در عصر امام رضا(ع) شدند و امام کاظم(ع) به این مساله توجه داشت.
ولادت حضرت معصومه(س)
حضرت فاطمه معصومه(س) از فرزندان امام کاظم(ع) و شخصیتهاى برجسته خاندان موسوى است که دو امام را در عصر خویش درک کرده و از رهنمودهاى آن بزرگان بهره برده است. با توجه به محدودیتى که شیعیان در عصر موسوى داشتند، تاریخ تشیع در این دوره به صورت کامل تدوین نشده و یا تالیفات و آثار پیشینیان در طى حوادث و رویدادها از بین رفته است. چنانکه روایات و احادیث امام کاظم(ع) هم نسبتبه ائمه پیش از خود چون امام صادق(ع) رواج نیافته و تنها بخشى از علوم و معارف حضرتش به ما رسیده است.
این مساله در مورد تاریخ تولد حضرت فاطمه معصومه(س) نیز مطرح است. برخى به نقل از کتاب «نزهةالابرار فى نسب اولاد ائمةالاطهار» (۸) و کتاب «لواقع الانوار فى طبقات الاخیار» (۹) ولادت ایشان را در مدینه اول ذیقعده سال۱۷۳هجرى مىدانند، چنانکه میرزا ابوطالب تبریزى گوید:
«… از کتاب نزهةالابرار فى نسبة اولاد الائمه الاطهار نقل شده، در روز دوشنبه اول ماه ذیقعده از سال یکصدوهفتادوسه متولدشده و در دهم ماه ربیعالثانى سال دویستویک در قم وفات کرده». (۱۰)
برخى دیگر ولادت ایشان را اول ذیقعده سال۱۸۳هجرى ذکر مى کنند (۱۱) که ظاهرا لغزشى در ثبت تاریخ ولادت صورت گرفته است و با توجه به شهادت امام کاظم(ع) در سال۱۸۳هجرى (۱۲) و زندانى بودنشان در طى سالهاى۱۷۹ (۱۳) تا ۱۸۳ منطقى به نظر نمى رسد که حضرت معصومه(س) در سال۱۸۳هجرى تولد یافته باشد.
مؤلف «مستدرک سفینةالبحار» (۱۴) در اصلاح تاریخ فوق و تعیین سال ولادت حضرت معصومه(ص) مىنویسد:
«فاطمة المعصومة المولودة فى غرة ذىالقعدة سنة۱۷۳» (۱۵) .
«فاطمه معصومه در اول ذیقعده۱۷۳هجرى دیده به جهان گشود».
البته باید متذکرشد که این اختلاف تنها در سال ولادت رخداده و همگى روز ولادت را اول ذیقعده عنوان کرده اند.
علاوه بر اینکه سال ولادت حضرت معصومه(س) با شهادت امام کاظم(ع) مصادف مىشود و موجب خدشه دار شدن قول سال۱۸۳ است، نکته دیگرى مطرح است و آن این که حضرت امام کاظم(ع) چهار دختر به نام «فاطمه» داشتند (۱۶) که حضرت معصومه(س) بزرگترین آنهاست و باید میان تولد ایشان و شهادت پدر به میزان تولد فاطمه صغرى، فاطمه وسطى و فاطمه اخرى فاصله باشد. لذا اول ذیقعده سال۱۷۳هجرى قمرى روز ولادت حضرت فاطمه معصومه(س) مىباشد. (۱۷)
محیط تربیتى
حضرت فاطمه معصومه(س) در محیطى پرورش یافت که پدر و مادر و فرزندان همه به فضایل اخلاقى آراسته بودند. عبادت و زهد، پارسایى و تقوا، راستگویى و بردبارى، استقامت در برابر ناملایمات، بخشندگى و پاکدامنى و یاد خدا از صفات تبار پیامبر(ص) بود (۱۸) . پدران این خاندان همه برگزیدگان و پیشوایان هدایتبودند و هریک در انتخاب همسر و تربیت فرزند توجه کافى مبذول مىداشتند. همانگونه که رسول اکرم(ص)، خدیجه کبرى را به همسرى انتخاب کرد تا به تربیت فرزندانش همت گمارد و او نخستین ایمان آورندگان به اسلام شد و شخصیت ملکوتى چون حضرت فاطمه زهرا(س) را پرورشداد. ائمه طاهرین(ع) نیز به پیروى از رسول اکرم(ص) در انتخاب همسر نهایت دقت را به عمل آوردند، تا فرزند معصومى که پس از آنها به امامت خواهدرسید، از مادرى پاکدامن و پارسا متولد شود. امام کاظم(ع) نیز از این اصل تبعیت نمود.
مادر حضرت معصومه(س)
حمیده مادر بزرگوار امام کاظم(ع) از مهاجران مغرب بود و به پیشنهاد امام باقر(ع) به همسرى فرزندش امام صادق(ع) درآمده بود. امام صادق درباره مقام والاى همسرش که مادر امام کاظم(ع) شد فرماید:
«حمیدة مصفاة من الادناس کسبیکة الذهب، مازالت الاملاک تحرسها حتى ادیت الى کرامة من الله لى، والحجة من بعدى» (۱۹) .
«حمیده مانند شمش طلاى خالص، از ناپاکىها و ناخالصىها، پاک است، فرشتگان او را همواره نگهدارى کردند تا به من رسید، به خاطر کرامتى که خدا نسبت به من، و حجت پس از من(فرزندش امام کاظم(ع)) عنایت فرمود.»
حمیده بانویى آگاه و حدیثدان بود و احادیثى را که از امام صادق(ع) و دیگران شنیده بود، همچون یک راوى مورد اعتماد به مردم نقل مىکرد و درواقع یکى از اساتید مجامع علمى بانوان در عصر امام صادق(ع) محسوب مىشد (۲۰ . وى در حوزه آموزشى خویش با دخترى از اهالى مغرب به نام «نجمه» آشناشد. نجمه علوم اسلامى را از همسر امام صادق(ع) فرامى گرفت و نشانه هاى عقل و هوشیارى و ایمان به خدا از رفتار و سیره عملى وى مشهود بود.
حمیده گوید: روزى که نجمه به خانه ما راه یافت، پیامبر(ص) را در عالم خواب دیدم که به من فرمود: (اى حمیده نجمه را به پسرت موسى(ع) ببخش و همسر او کن، همانا به زودى بهترین فرد روى زمین از او متولد مىشود. من به این دستور عملکردم و نجمه را همسر فرزندم امام کاظم(ع) نمودم و از او حضرت امام رضا(ع) به دنیا آمد» (۲۱) .
نجمه به اندازه اى از حلاوت ذکر و مناجات با خدا بهره برد که در ایام شیردادن به امام رضا(ع) نمىتوانست چون سابق به اعمال عبادى خویش بپردازد، از این رو به بستگان گفت: مرا با یافتن دایه کمک کنید.
از او سؤال شد، مگر شیرت کم شده است؟
در پاسخ گفت:
«لااکذب والله، وما نقص الدر، ولکن على ورد من صلاتى وتسبیحى، وقدنقص منذ ولدت» (۲۲) .
«سوگند به خدا دروغ نمىگویم، شیرم کمنشده، ولى براى من ذکرهایى از نماز و تسبیح هست که از هنگام پرستارى و شیردادن به این نوزاد از آن عباداتم کاسته شده است».
۱ – «تاریخ العرب» فلیپحتى، ص۱۶۷، «مدینه منوره»، صالح لمعى مصطفى، ص۱۷.
۲ – «تاریخ یعقوبى»، ج۱، ص۴۰۰.
۳ – «طبقات ابنسعد» ج۱، ص۴۹۹.
۴ – «سیرى در وادى عشق»، ص۳۳،۳۴.
۵ – «الانوار البهیة»، محدث قمى، ص۱۷۰.
۶ – «تاریخ یعقوبى»، ج۲، ص۴۲۱.
۷ – «عمدةالطالب»، ص۱۹۶-۱۹۷، «المجدى»، ص۱۰۶.
۸ – این اثر تالیف «سیدموسى برزنجى شافعى مدنى» است، «الذریعة)، ج۲۴، ص۱۰۷.
۹ – از تالیفات «عبدالوهاب شعرانى شافعى»، متوفاى۹۳۷هجرى است، «کشفالظنون»، ج۲، ص۱۵۶۵.
۱۰ – «وسیلةالمعصومیة»، ص۶۵.
۱۱- «گنجینه آثار قم»، ج۱، ص۳۸۶; به نقل از «نزهةالابرار» ولواقع الانوار.
۱۲ – «تاریخ اهلبیت»، ص۸۲.
۱۳ – «اصول کافى»، ج۱، ص۳۹۷، «تاریخ بغداد»، ج۱۳، ص۲۷، «اقبال»، ص۶۷۷، «تاریخ قم»، ص۱۹۹.۳
۱۴- محدث گرانقدر و رجالى توانا مرحوم آیةالله شیخعلى نمازى متوفى دوم ذیحجه ۱۴۰۵ه.ق مؤلف این اثر است که در ده جلد تدوین یافتهاست. مرقد وى در یکى از حجرههاى صحن رضوى در کنار بارگاه ملکوتى امام رضا(ع) قراردارد.
۱۵ – «مستدرک سفینةالبحار» ج۸، ص۲۵۷.
۱۶ – «بحارالانوار»، ج۴۸، ص۲۸۶، «تذکرةالخواص»، ابنجوزى، ص۳۱۵.
۱۷ – و نیز رجوعکنید به: «کریمه اهلبیت» ص۹۷-۱۰۳، «زندگانى حضرت موسىبن جعفر(ع)، عمادزاده، ج۲، ص۳۷۵، «حضرت معصومه، فاطمه دوم، اشتهاردى، ص۱۱۱،۱۱۳.
۱۸ – برگرفته از آیه۳۵ سوره احزاب.
۱۹ – اصول کافى، ج۱، ص۴۷۷.
۲۰ – علاوه بر حوزه علمیه اى که توسط رسول اکرم(ص) و ائمه شیعه(ع) بنیان نهادهشد و در هر دوره دهها و صدها مرد دانشمند و راوى و دینشناس به جامعه اسلامى عرضهکرد، در همان ردیف حوزههاى علمى بانوان از سوى رسول اکرم(ص) و حضرت فاطمهزهرا(س) تاسیسگردید که پس از آنها امامان شیعه و همسران و دخترانشان این حوزه را رهبرىکرده و به واسطه خویشى با امامان و بهرهگیرى از لحظهلحظه حیات پربارشان در هر عصرى از اساتید برجسته آن دوره شدند. رجوعکنید به: «مسند فاطمه معصومه(س) از همین قلم.
۲۱ – «اعلامالورى»، ص۳۰۲.
۲۲ – عیون اخبارالرضا(ع)، ج۱، ص۱۵.
