زمینه و هدف: بررسی نسبت میان فقه شیعه و حقوق بشر یکی از مسائل اساسی و پرچالش در حوزه فقه تطبیقی و حقوق معاصر به شمار میرود. فقه شیعه به عنوان نظامی مبتنی بر نصوص دینی، سنت معصومین و اصول عقلانی، در مواجهه با اصول حقوق بشر مانند کرامت ذاتی انسان، آزادیهای بنیادین و برابری حقوقی، گاه در حالت تعارض و گاه در تلاش برای همگرایی قرار گرفته است.
مواد و روشها: این تحقیق به روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد اجتهادی انجام شده است.
ملاحظات اخلاقی: در تدوین این مقاله، اصول اخلاق پژوهش کاملاً رعایت شده و تمامی منابع علمی مورد استفاده بهصورت شفاف و دقیق ذکر گردیدهاند. از هرگونه برداشت غیرمستند و تفسیر ناصحیح از متون دینی یا حقوقی پرهیز شده است.
یافتهها: یافتههای تحقیق نشان میدهد که بسیاری از تعارضهای ظاهری میان فقه شیعه و حقوق بشر، ریشه در قرائتهای سنتی و غفلت از ظرفیتهای درونفقهی دارد. مفاهیمی همچون کرامت ذاتی، عدالت، عقل، قواعد ثانویه، و زمانمندی احکام، میتوانند بهعنوان ابزارهایی کارآمد در جهت بازسازی فقه بهکار گرفته شوند. همچنین، نظریههای بدیلی همچون فقه اجتماعی، فقهالمصالح و اجتهاد نواندیشانه، زمینه را برای تعامل تطبیقی فراهم میکنند.
نتیجه: فقه شیعه دارای قابلیتهایی است که در صورت بازنگری روششناختی و توجه به واقعیتهای اجتماعی، میتواند با اصول بنیادین حقوق بشر وارد گفتوگویی فعال و سازنده شود. بازخوانی نصوص بر پایه عدالت، زمانمندی و عقلانیت، نهتنها به اصلاح حقوقی داخلی در کشورهایی مانند ایران کمک میکند، بلکه موجب ارتقاء جایگاه فقه امامیه در گفتمان جهانی عدالت نیز خواهد شد.
کلیدواژهها
فقه شیعه، حقوق بشر، عقلانیت فقهی، کرامت انسانی، فقه اجتماعی، عدالت
