چکیده
بیگمان یکی از مهمترین معیارهای اعتبارسنجی و ارزیابی اخبار فقهی، توجه به عملکرد و مواجهۀ عالمان مذهب با آن احادیث است. بحث از جابریت یا کاسریت اعراض، از دیرباز مورد توجه فقیهان امامیه قرار داشت. بر اساس دیدگاه مشهور فقهای معاصر، حدیثی که – همراه با برخی قیود – مورد اعراض عالمان شیعه قرار گیرد، از اعتبار ساقط میشود؛ چراکه رویگردانی تمام یا اکثریت عالمان مذهب، بیانگر وجود نوعی خلل و کاستی در یکی از سه بحث صدور، جهت صدور یا دلالت حدیث است. حتی با چشمپوشی از مباحث نظری پیرامون استواری دیدگاه کاسریت اعراض، به نظر میرسد پژوهشگر فقه در فرآیند استنباط و در راستای احراز عمل فقیهان شیعه، با چالشهایی روبهرو خواهد بود. به بیان دیگر، دستیابی به اقوال فقیهان و کشف اعراض آنان از احادیث بهظاهر معتبر، با آسیبهایی همراه است که شناسایی آنها و ارائۀ راهکارهای برونرفت، میتواند فقیه را در مسیر اجتهاد یاری رساند.
نوشتار پیشرو، با روش کتابخانهای و رویکرد توصیفی – تحلیلی، در پی آن است تا آسیبهای موجود در کشف اعراض فقیهان متقدم از روایات بهظاهر معتبر را شناسایی و تحلیل کند. به نظر میرسد میتوان در این زمینه، دو آسیب اصلی را برجسته کرد: نخست تردید در اصل تحقق اعراض که در موارد قابل توجهی ناشی از اعتماد به نقلها و گزارشهای برخی فقیهان متأخر دربارۀ اعراض فقیهان پیشین است و دیگری اجتهادی بودن اعراض که در این موارد، اعراض فقیه متأثر از مبانی یا برداشتهای خاص فقهی اوست و نمیتواند کاشف از ضعف سند یا خلل در دلالت روایت باشد.
کلیدواژهها
آسیبشناسی، اعراض، اعراض اجتهادی، احادیث فقهی
