عالم دینی، فقیه، محقق و شاعر شیعی قندهار در قرن سیزدهم، منادی وحدت اسلامی و مبارزه با انگلیس در افغانستان.
تولد و وفات
ملا عبدالله، متخلص به وصال قندهاری، ملقب به فاضل قندهاری، در قندهار متولد شد. درباره تاریخ تولد او اختلاف است و برخی سال 1204ه.ق. برابر با 1168 ه.ش را سال تولد وی دانسته‌اند و برخی دیگر او را متولد 1227ه.ق. برابر با 1190ه.ش. معرفی کرده‌اند. او عمر بلند داشت و سرانجام شب جمعه اول جمادی‌الثانی 1312ه.ق. برابر با 1272 ه.ش. در شهر مشهد از دنیا رفت و در حرم امام رضا(ع) دفن شد.
تبار و نسب
ملا عبدالله فرزند ملا نجم الدین قندهاری است. ملا نجم الدین، خود از عالمان برجسته شیعیان قندهار بود.
زندگی‌نامه
ملافاضل قندهاری علم‌آموزی را در زادگاه خودش، قندهار، نزد پدر آغاز کرد و علوم مقدماتی را در حضور او و دیگر عالمان شیعه و سنی قندهار آموخت. سپس، برای ادامه تحصیل در علوم دینی به عراق رفت و در حوزه علمیه نجف نزد شیخ انصاری و معاصران او از علمای نجف اشرف شاگردی کرد، تا به تسلط در علوم اسلامی رسید.
کودکی و نوجوانی او همزمان با سال‌های پایانی پادشاهی تیمورشاه و سلطنت زمان‌شاه درانی بود. او ضعف و اضمحلال حکومت درانیان، جنگ داخلی و تقسیم‌شدن کشور به سردارنشین‌ها، امارت بارکزاییان و حکومت دوست‌محمدخان و جنگ اول افغان و انگلیس را دید. این دوران، دوره‌ی آشوب‌های سیاسی افغانستان و حضور استعمار انگلیس در شبه قاره هند بود. ایران در اختیار حکومت قاجار بود و انگلیس برای پیشبرد اهداف استعماری خود در این منطقه به افغانستان چشم داشت.
استعمار انگلیس سال 1255 ه.ق. برای حمایت از شاه‌شجاع درانی و به تخت‌نشاندن او قندهار و کابل را تصرف کرد. فاضل قندهاری به سخنرانی و تبلیغ بر ضد انگلیس پرداخت و برای متحدکردن شیعیان و اهل سنت به کابل رفت و با علمای اهل سنت درباره وضعیت پیش‌‌آمده گفت‌وگو و آنان را به قیام علیه انگلیس دعوت کرد. تبلیغ او تأثیر گذاشت و مردم کابل، جلال‌آباد و دیگر نقاط سال 1257.ق. یک‌پارچه قیام کردند و با فرماندهی سردار محمداکبرخان با انگلیس جنگیدند و استمعار را وادار به گریز کردند. این پیروزی دستاورد درخشانی بود که فاضل قندهاری و همفکرانش زمینه‌ساز آن شدند. برهمین اساس، وقتی نزدیک به دوازده سال بعد، دوست‌محمدخان برای حکومت و امارت خود با انگلیس سازش کرد، به خواسته انگلیس، ملافاضل قندهاری و همفکران او را که در ناکامی و شکست بریتانیا نقش داشتند از وطن اخراج کرد.
ملا فاضل قندهاری سال 1271 از افغانستان تبعید و به شهر مشهد وارد شد. او در ایران به تحصیل، تدریس و تحقیق پرداخت و بنابر برخی نقل‌ها تا پایان عمر در مشهد زیست و همان‌جا از دنیا رفت.
استادان
به‌طور مشخص، سه شخصیت بزرگ و تآثیرگذار جزو استادان ملا فاضل قندهاری یاد شده اند که عبارتند از:
- شیخ انصاری (۱۲۱۴–۱۲۸۱ق)؛ شیخ مرتضی انصاری از فقیهان بزرگ شیعه که برخی او را خاتم الفقهاء والمجتهدین خوانده‌اند. این‌که ملافاضل قندهاری درکدام سال‌ها و چه اندازه در محضر شیخ انصاری شاگردی کرده است، مشخص نیست.
- سید محمدباقر شَفتی بیدآبادی؛
- ملا نجم الدین قندهاری.
خدمات علمی، فرهنگی
- تقریب مذاهب در افغانستان؛ ملاعبدالله فاضل قندهاری را می‌توان یکی از پیشگامان تقریب مذاهب اسلامی دانست، که با عالمان شیعه و اهل سنت کابل و قندهار گفت و گو کرد و آنها را به یکپارچگی در برابر استمعار انگلیس فراخواند و زمینه‌ساز قیام مردمی شد.
- تدریس و تحقیق: او هم در علوم معقول و منقول مسلط و استاد بود، هم در شعر و ادبیات. هم بر منابع شیعه اشراف داشت و هم بر منابع اهل سنت. برهمین اساس، به تدریس فقه، اصول، حدیث، تفسیر، کلام، حکمت، تاریخ و ادبیات می‌پرداخت و آثار متعددی از او برجای مانده است.
آثار
– البرهان في قطع شبه الشيطان
– تذكره العلماء
– ترجمه التفسير العسكري(ع) به زبان فارسی
– تقريب المرام إلى زيارة سيّدالأنام في الرد على القول المحقق المحكم
– الحاشیه علی الحاسم للشنعة في نكاح المتعة
– حل العقال في خلق الأعمال
– خوان ألوان
– دلالة السالكين في قواعد العارفين
– دیوان شعر
– رجال المولى عبدالله
– الرد على النصارى
– شرح العقائد البهائية
– الفرائد البهية
– كحل الطرف في علم الصرف
– كشف الغطاء عن مسألة البداء
– مصارع الملحدين في رد الصوفية و المتفلسفين
– المقالات
– الهداية في تفسير آية الولاية
* شناختنامه تفصیلی این عالم نامدار را در مجموعه کتاب‌های «عالمان شیعه افغانستان»(در دست انتشار) خواهید خواند.
